Η συνάντηση Χριστιανισμού και Στωικισμού
6 Φεβρουαρίου 2021Οι πολιτισμικές βάσεις του Χριστιανισμού
i.Γνωστικισμός
Ο Χριστιανισμός αναπτύχθηκε σε ένα αχανή χώρο και σε μια εποχή όπου ανθούσαν φιλοσοφικά κινήματα με τα οποία είτε αλληλοεπέδρασε ή συγκρούστηκε. Το κυριότερο από αυτά ήταν ο γνωστικισμός που τόσο ταλαιπώρησε τον Χριστιανισμό μέχρι την σταθεροποίησή του.
Το θρησκευτικό κίνημα του Χριστού είχε μια περίεργη σχέση με το πολιτιστικό του περιβάλλον. Σε όλη την ενοποιημένη αυτοκρατορία κυριαρχούν δύο πράγματα το ελληνιστικό πνεύμα και η ιδέα της οικουμενικότητας. Πάνω σε αυτή τη βάση είχαν αναπτυχθεί κατά την αυγή του Χριστιανισμού στα πλαίσια του συγκρητισμού και της οικουμενικής ιδέας, αυτόνομα ρεύματα σκέψης. Αυτά συνυπήρχαν χωρίς εμφανείς εντάσεις διότι υπήρχε σεβασμός στην αυτονομία του κάθε ρεύματος και υποτιμούνταν οι μεταξύ τους αντιθέσεις. Η ισορροπία διαταράχθηκε με την εμφάνιση του Χριστιανισμού, τότε άρχισαν οι συγκρούσεις και οι εντάσεις. (Ματσούκας, 2001: 60-61)
Ο γνωστικισμός ήταν ένα σημαντικό προχριστιανικό θρησκευτικό και φιλοσοφικό κίνημα προϊόν του ρωμαϊκού συγκρητισμού, το οποίο συγκρούστηκε σφόδρα με τον Χριστιανισμό. Ο Γνωστικισμός είναι υπεύθυνος για την δημιουργία ποικίλων Χριστιανικών αιρέσεων. Στη δομή του περιέχονται στοιχεία μυστικισμού, πνευματιστικά, μαγείας, αναμεμιγμένα με Ιουδαϊκές απόψεις, μυθολογικά της Ανατολής και στοιχεία της ελληνικής φιλοσοφίας. Τέλος κατά τον συγχρωτισμό του με τον Χριστιανισμό ο Γνωστικισμός δανείστηκε μέρος του κηρύγματός του. Εξ αιτίας αυτών των γεγονότων ο Γνωστικισμός παρουσίασε ποικιλία εκφάνσεων. Κοινός τόπος όλων των γνωστικιστικών τάσεων είναι η δυαρχία. Υπάρχει στο κόσμο ο κακός Θεός αυτός της Π. Διαθήκης και ο αγαθός ο οποίος είναι πνευματικός και υπερβατικός. Ο καλός Θεός δεν αναμιγνύεται στα εγκόσμια ούτε ευθύνεται για την δημιουργία του κόσμου, ο οποίος είναι, επίσης, κακός. Για τη σωτηρία του ανθρώπου έστειλε ο αγαθός Θεός τον σωτήρα με εντολή να τον οδηγήσει στη λύτρωση. Ο Σωτήρας είναι ο Ιησούς, ο ύψιστος άρχων και λόγος, εντεταλμένος για να αναγεννήσει τις θείες σπίθες της γνώσης οι οποίες εμφωλεύουν στο έσω άνθρωπο. Με αυτό το τρόπο επιφέρει την αποκατάστασή του η οποία θα τον οδηγήσει στο τέλος του προορισμού του που είναι η αρμονική σχέση του με το πλήρωμα του ουρανού. Για να σώσει τους ανθρώπους, οι οποίοι ανακάλυψαν την εσωτερική τους γνώση, ο Ιησούς υπέστη μαρτυρικό θάνατο και ανυψώθηκε στη συνέχεια στο πλήρωμα από όπου είχε κατέλθει. .( Sharples,2002: 162)
Ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί με την γνώση και όχι με τη πίστη. Η σωτήρια γνώση είναι ανώτερη διότι είναι ενορατική, πνευματική και θεία. Δεν έχει καμία σχέση με την επιστήμη η οποία είναι κοσμική γνώση ούτε με την θρησκευτική πίστη επειδή είναι δογματική. Η γνώση της σωτηρίας είναι εσωτερική διότι πηγάζει από τον έσω άνθρωπο και αποκαλύπτει τη αυτοσυνειδησία της ενυπάρχουσας εντός του θείας σπίθας (ψυχής). Η θεία γνώση οπλίζει τον άνθρωπο με νοητική δύναμη ικανή να διαρρήξει το μυστικό πέπλο το οποίο καλύπτει τον υπεραισθητό θεό ώστε να του αποκαλυφθεί άμεσα και να ενωθεί μαζί του. (Πελεγκρίνης,2009 λήμμα Γνωστικισμός:162).
Οι βασικές αρχές του Γνωστικισμού είναι δύο. Η δυαρχία στα οργανωτικά πλαίσια ενός ιεραρχημένου θεολογικά (ιεραρχία θεοτήτων) πληρώματος (υπερβατικού κόσμου) και η γνώση της ολικής πραγματικότητας του σύμπαντος η οποία είναι αναγκαία κίνηση ανάτασης. Στο σύμπαν επιτυγχάνεται η συνοχή λόγω της σύμμειξης δύο αντίθετων πραγματικοτήτων της φθαρτής και κατώτερης ύλης , στην οποία συμμετέχει ο άνθρωπος, και του ανώτερου και άφθαρτου νοητού στοιχείου του πνεύματος. Το πνεύμα δεν υπάρχει αυτόνομα στο σύμπαν αλλά οι νόες ή οι ψυχ,ές του βρίσκονται εγκλωβισμένοι υπό μορφή «σπινθήρων» στην ύλη. Δεν υπάρχει κενό ανάμεσα στους δύο ακραίους κόσμους διότι καλύπτεται από μια ιεραρχημένη σειρά κατωτέρων θεοτήτων των «αιώνων». Οι «αιώνες» εμπλέκονται δραστικά στη λειτουργία της φύσης μέχρι να ελευθερωθούν και να ανυψωθούν στον τέλειο κόσμο του πνεύματος. Οι δευτερεύουσες θεότητες προσεγγίζοντας τη φύση λυτρώνουν τις ψυχές (ατομικούς «σπινθήρες») από τα υλικά τους δεσμά παρέχοντας τους γνώση. Το καλό και το κακό είναι δράσεις της ολικής συμπαντικής πραγματικότητας. Το πνεύμα παρέχει το καλό ενώ το κατώτερο τμήμα του κόσμου (ύλη) εκπορεύει το κακό. (Ματσούκας, 2001: 61-66). Το κακό, είναι το επακόλουθο της σύγκρουσης δύο αντιθετικών συμπαντικών δυνάμεων του κακού άρχων του οποίου είναι ο Θεός της Π. Διαθήκης (Yahweh) και του αγαθού πληρώματος του ουρανού. Από αυτή τη συγκλονιστική πάλη αποσπάστηκαν σπίθες (ψυχές) από το πλήρωμα του Ουρανού και εγκαταστάθηκαν στο υλικό σώμα του ανθρώπου. (Πελεγκρίνης,2009 λήμμα Γνωστικισμός:162).
Το πλήρωμα του ουρανού είναι ένας υπερβατικός κόσμος ο οποίος δομείται από τριάντα αιώνες. Στην ιεράρχηση των αιώνων κυριαρχεί η ιερή πυθαγόρεια «τετρακτύς». Ο πρώτος αιώνας είναι η αγέννητη, άφθαρτη και ακατάληπτη Πρώτη Ύπαρξη η οποία αποκαλείται «τέλειος αιώνας ή «βυθός». Η πρώτη ύπαρξη γεννάει από αγάπη τον νου και την αλήθεια και μαζί με τη σιγή αποτελούν την πρώτη συμπαντική τετράδα,( πρώτη ύπαρξη, νους, αλήθεια, σιγή), η οποία είναι η βάση των πάντων. Από την πρώτη τετράδα δημιουργείται η δεύτερη η οποία περιέχει το λόγο, την ζωή, το άνθρωπο και την εκκλησία. Τα όντα της δεύτερης τετράδας είναι κατώτερα διότι δημιουργούνται με απορροή (υπερχείλιση ) από τα ανώτερα όντα της πρώτης τετράδας. Ο άνθρωπος και η εκκλησία προέρχονται με απορροή, επίσης από το λόγο και τη ζωή, ενώ ο λόγος και η ζωή «απορρέουν» από το νου και την αλήθεια. Με τη μέθοδο της απορροής συνεχίζεται η μορφοποίηση των λοιπών αιώνων μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία το τέλος της οποίας είναι η σοφία, ο τελευταίος, δηλαδή, αιώνας. Φύλακας της ιεραρχικής τάξης των αιώνων είναι ό «όρος» ένας επιπλέον αιώνας ο οποίος δημιουργήθηκε για αυτό το καθήκον. (Πελεγκρίνης,2009, λήμμα πλήρωμα: 509-10).
Η Απορροή είναι η διαδικασία δημιουργίας της Τρισυπόστατης Πραγματικότητας στο σύστημα του νεοπλατωνικού Πλωτίνου(205-270 μ.χ.). Η νεοπλατωνική πραγματικότητα αποτελείται από τρείς ιεραρχημένες υποστατικές βαθμίδες ενότητας : το Εν/Αγαθό, το Νου και τη Ψυχή. Η ενότητα είναι υπαρξιακή προϋπόθεση στο Πλωτίνο, διότι κάθε πολλαπλότητα αποτελεί ένα σύνολο πραγμάτων το καθένα από τα οποία είναι μοναδικό. Η απορροή είναι η κάθοδος από μία ανώτερη υπαρξιακή βαθμίδα σε μία κατώτερη. Όσο μεγαλύτερη είναι η κάθοδος τόσο περισσότερες πολλαπλότητες δημιουργούνται οι οποίες απαιτούν νέα όρια και νέους περιορισμούς ΄Η οντολογική κάθοδος σε κατώτερη βαθμίδα εξασθενεί τη δύναμη των προηγουμένων όντων και γεννά νέες ανάγκες για την ικανοποίηση των οποίων απαιτείται η ανάπτυξη διαφορετικών δεξιοτήτων ανύπαρκτων στις προηγούμενες βαθμίδες. Η απορροή σαν μηχανισμός δημιουργίας διέπετε από την αρχή της διάχυσης η οποία ορίζει ότι το «αγαθό διαχέει τον εαυτό του». Οι Υποστάσεις, δηλαδή οι οποίες τελειοποίησαν την ύπαρξη τους την διαχέουν έξω από τον εαυτό τους για να δημιουργήσουν μια εξωτερική εικόνα της «εσωτερικής τους δραστηριότητας». Η δύναμη των θεϊκών Υποστάσεων είναι ανεξάντλητη και δεν επηρεάζεται από την δημιουργία, δεν μειώνεται, δηλαδή, και η ουσία τους παραμένει αναλλοίωτη. (Wallis,1995: 108-116).
Η αμετάβλητη συμμετοχή των θείων Υπάρξεων στην δημιουργία τις αποξενώνει από τα δημιουργήματα τους για τα οποία δεν εκδηλώνουν καμία απολύτως πρόνοια. Και αυτό γιατί οι Υποστάσεις δημιουργούν μηχανικά και ασυνείδητα «χωρίς ροπή, χωρίς βούληση ή κίνηση», υπακούοντας αυτόματα στην αρχή της πληρότητας. Η πληρότητα ορίζει ότι όταν μια Υπόσταση πληρωθεί, όταν εκτελέσει, δηλαδή, οτιδήποτε πρέπει να εκτελεστεί εντός της, τότε απορρέει την τελειότητα στην κατώτερη Υπόσταση. Έτσι η απορροή θα συνεχίζεται έως ότου δημιουργηθεί ό,τι είναι δυνατόν να δημιουργηθεί στο κόσμο. Για το λόγο αυτό η δημιουργία αρχίζει από το Εν τη μόνη τέλεια αφ’ εαυτής Υπόσταση, η οποία δημιουργεί δι’ απορροής το Νου και όταν αυτός πληρωθεί απορρέει και δημιουργεί τη ψυχή. Τα όντα της δημιουργίας όσο πιο χαμηλά κατεβαίνουν τόσο περισσότερο αδυνατούν και γίνονται ατελέστερα έως ότου αγγίξουν το «σκότος της ύλης» την καμπή της δημιουργίας. Από το έσχατο αυτό σημείο αρχίζει η ανάκαμψη τους διότι ενεργοποιείται ο έμφυτος νόμος της επιστροφής, ο οποίος ωθεί το κάθε ον να επιζητεί την επιστροφή στην πηγή του. Το όν για να επιστρέψει στην αιτία του στρέφεται προς τα «ένδον», επομένως η άνοδος του στην αιτία του, γίνεται μέσα από την επιστροφή στον εαυτό του. (Wallis,1995:133, 108-116).
Το Εν είναι για τον Πλωτίνο η Υπέρτατη Θεότητα η άρνηση της πολλαπλότητας, η υπερβατική πηγή πέρα από τα όρια του νοητού κόσμου. Η πραγματική του φύση φανερώνεται μέσω αποκαλύψεως. Το Εν είναι Άμορφο , διότι είναι τέλεια αυτάρκες και δεν χρειάζεται μορφή, Αμέτρητο και Άπειρο. Επιπλέον, από αυτό εκπηγάζουν η Μορφή, το Μέτρο και το Όριο. Το Εν είναι «τα πάντα και τίποτα από αυτά». Τίποτα όταν τα πάντα είναι αδιόρατα εντός του και τα πάντα όταν είναι η αιτία των πάντων και τα περιέχει μέσα του υπό σπερματική μορφή. Λόγω αυτής της ιδιότητας ο Πλωτίνος χαρακτηρίζει το Εν ως σπερματική δύναμη των πάντων. Το Απόλυτο Εν είναι αναγκαίο να ταυτιστεί με το Απόλυτο Αγαθό, επειδή, είναι η υπέρτατη πραγματικότητα, η οποία αναδύεται υπαρξιακά από την ελεύθερη βίωση της Αδιαφοροποίητης Ενότητας. Από την ανώτερη μοναδικότητα του Ενός δημιουργούνται όλες οι κατώτερες πολλαπλότητες, οι πολυμερείς , δηλαδή, υπάρξεις. Διότι σύμφωνα με το αξίωμα του νεοπλατωνισμού το δημιούργημα πρέπει να είναι πάντα κατώτερο από τον δημιουργό του. (Wallis,1995: 103- 108)
