Μέγας Κωνσταντίνος, Η στάση του απέναντι στους ειδωλολάτρες

Άγιος Κωνσταντίνος ο Μέγας.

Κατηγορίες για διωγμό των παγανιστών, καταστροφή και λεηλασία αρχαιοτήτων

10.1 Δεν εδίωξε τους παγανιστές

Από το βιβλίο του
Κώστα Β. Καραστάθη
«Μεγάλος Κωνσταντίνος, Μια ιστορική μελέτη»
των εκδόσεων Ακρίτας.

Ο Κωνσταντίνος, ως αυτοκράτορας όχι μονάχα των χριστιανών, αλλά και των εθνικών, διατήρησε ως το τέλος της ζωής του τον τίτλο του Pontifex Maximus (Ύπατου Αρχιερέως της θρησκείας των εθνικών), ενώ ανέθεσε τα καθαρώς λατρευτικά καθήκοντα στον προμαγίστορα (promagister), όπως και οι προηγούμενοι αυτοκράτορες.

Η εγκράτεια και η μετριοπάθεια ήταν από τις μεγαλύτερες αρετές του Κωνσταντίνου. Παρ᾽ ότι ασπάστηκε μ’ ενθουσιασμό τη νέα θρησκεία, δεν στέρησε τη λατρεία στους πιστούς της παλαιάς. Άδικα κατηγορείται ότι κατεδίωξε τους εθνικούς.

Με κρατικές δαπάνες στήριζε τις γιορτές και τις τελετές των ειδωλολατρών στο πλαίσιο της δίκαιης και ίσης μεταχείρισής τους προς τους χριστιανούς. Δεν κατεδίωξε τους ειδωλολάτρες, αλλ’ ούτε και τήρησε ιδιαίτερα φιλική στάση απέναντί τους. Ο ίδιος μάλιστα τους παρότρυνε να επισκέπτονται ελεύθερα τους βωμούς και τα ιερά τους και να τελούν τις τελετές κατά τις συνήθειές τους.1

Στην Αίγυπτο δεν απαγόρευσε τις εορτές και τις τελετές, που, καθώς πίστευαν οι πιστοί του θεού Νείλου, εξασφάλιζαν τις πλημμύρες του ποταμού…270 Ούτε την ίδρυση ειδωλολατρικών ναών εμπόδισε, και το μέτρο του αυτό εφαρμόστηκε σ’ ευρύτερη κλίμακα, καθώς επιβεβαιώνει ο παγανιστής Βίκτωρ.2 Μονάχα ένα μέτρο έλαβε κατά της παλαιάς θρησκείας στην περιοχή αυτήν: Απαγόρευσε τον επιβεβλημένο ευνουχισμό των ιερέων του θεού Νείλου,3 πράγμα που, εικάζουμε, δεν θα προξένησε αντιδράσεις…

Με επιστολές του συμβούλευε τους κατοίκους των περιοχών εκείνων να στραφούν προς τη χριστιανική πίστη. Σεβόμενος ίσως το διάταγμά του του Μεδιολάνου, δεν θέλησε να παραβιάσει την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας, που παραχώρησε.

Άδικα κατηγορείται από τον φανατικό παγανιστή Ευνάπιο (ο οποίος εξοπλίζει τον άλλο φαρμακερό εχθρό του Χριστού και του Κωνσταντίνου, τον Ζώσιμο, με «όπλα» στον μάταιο πόλεμό του κατά του Χριστιανισμού) ότι εξετέλεσε τον φιλόσοφο Σώπατρο. Αλλ’ ο Σώπατρος κατηγορήθηκε και τελικά θανατώθηκε από τον νομάρχη Ablavius, επειδή με τις μαγικές του τέχνες έδεσε τους ανέμους και καθυστέρησε την άφιξη των φορτωμένων με καλαμπόκι καραβιών από την Αίγυπτο, πράγμα που απαγόρευε ο νόμος επί ποινή θανάτου (δηλαδή απαγόρευε τη μαγεία και… όχι το δέσιμο των ανέμων).

Και, φυσικά, ο Κωνσταντίνος δεν μπορεί να θεωρηθεί ένοχος όλων των καταδικαστικών αποφάσεων, που εξέδωσαν τα δικαστήρια της απέραντης αυτοκρατορίας του…

Η συμπεριφορά του προς τους διώκτες των χριστιανών ήταν ανεξίκακη. Δεν τους τιμώρησε, παρ᾽ ότι στη συνείδησή του τους καταδίκαζε. Κανέναν υπάλληλο ειδωλολάτρη δεν απομάκρυνε από την κρατική μηχανή. Τα όσα περί διωγμών ή καταπιέσεων των ειδωλολατρών ή άλλων αλλοθρήσκων γράφονται από τους εχθρούς του, είναι ανιστόρητα ψεύδη και συκοφαντίες.

Απόδειξη, ότι ο εθνικός Λιβάνιος όχι μονάχα τον αποκαλεί «μεγάλον αυτοκράτορα», αλλά και μάς διαβεβαιώνει επιπλέον πως οι εθνικοί έκαναν τις θυσίες τους ανενόχλητοι4 και – σε άλλο σημείο των συγγραφών του – ότι καμιά δεν επέφερε αλλαγή στις καθιερωμένες λατρείες.5

Πάνω στο θέμα αυτό, εύστοχες είναι οι παρατηρήσεις του περίφημου ιστορικού του 19ου αι. J. B. Bury. Ανάμεσα στις αυστηρές κρίσεις του για τον Κωνσταντίνο, λέει και κάποιες σπάνιες αλήθειες:

«Δεν πρέπει ποτέ να ξεχαστεί ότι η επανάσταση του Κωνσταντίνου ήταν ίσως η πιο τολμηρή πράξη, που διαπράχτηκε από έναν αυτοκράτορα ενάντια στην
αμέλεια και την περιφρόνηση της μεγάλης πλειοψηφίας των υπηκόων του. Τουλάχιστον για τα τέσσερα πέμπτα του πληθυσμού της αυτοκρατορίας η χριστιανική Εκκλησία εξωτερικώς μονάχα ήταν χριστιανική.

Ο στρατός και όλα τα σημαντικά άτομα στη διοίκηση ήταν αφιερωμένα στην ειδωλολατρία. Επομένως, δεν εκπλήσσει ο Κωνσταντίνος ως πολιτικός και χριστιανός που δεν χρησιμοποίησε πειθαναγκασμό. Η πολιτική του έκανε λίγα, που έδειχναν περισσότερα απ’ ο,τι ήταν, και προετοίμαζε τη βαθμιαία μετατροπή της αυτοκρατορίας (σε χριστιανική), και ήταν τόσο ήπια και προσεκτική, που έχει υποστηριχτεί από μερικούς ότι στόχος του ήταν να καθιερώσει μιαν ισότητα των δύο θρησκειών.

Διατήρησε τον τίτλο του Pontifex Maximus, και με τον τρόπο αυτόν και το συνταγματικό δικαίωμα του αυτοκράτορα να εποπτεύει τα θρησκευτικά όργανα. Απέσυρε την υποστήριξη των ειδωλολατρικών ιεροτελεστιών με κρατικά κεφάλαια, αλλ’ έκανε μιάν εξαίρεση υπέρ των επίσημων λατρειών στη Ρώμη.

Το σημαντικότερο κατασταλτικό μέτρο του ήταν η απαγόρευση θυσιών με σφάγια, που υιοθετήθηκε συχνά από εκείνους που ετοίμαζαν κάποια εξέγερση και επιθυμούσαν να μάθουν τις πιθανότητες της επιτυχίας τους. Η απαγόρευση όριζε ποινή θανάτου, αλλ’ η ποινή αυτή ποτέ δεν επιβλήθηκε. Υπήρξε μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στο γράμμα του Νόμου και στην πρακτική εφαρμογή του.

Αλλ’ ένας ειδωλολάτρης θα μπορούσε ελεύθερα να εκπληρώσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα στους ναούς. Θα μπορούσε να προσφέρει το θυμίαμα και να κάνει τις σπονδές του κρασιού και σ’ έναν ναό και στο σπίτι του. Οι γιοί του Κωνσταντίνου ακολούθησαν αυστηρότερη πολιτική έναντι των ειδωλολατρών.

Στο ίδιο διάταγμα ορίστηκε το κλείσιμο των ναών “σε όλες τις θέσεις και τις πόλεις”, αλλ’ αυτή η διάταξη εφαρμόστηκε εδώ και εκεί, ανάλογα με τις περιστάσεις και τα συναισθήματα των τοπικών κυβερνητών. Ελάχιστοι, ωστόσο, φανατικοί της χριστιανικής πλευράς, εκμεταλλευόμενοι το αυτοκρατορικό διάταγμα, προχώρησαν σε ακρότητες, και προκάλεσαν μεγάλη ανησυχία στους παγανιστές».6

Συνεχίζεται

1. Θεοδοσιανός Κώδ. IX, 16, 1 καί 2, νόμοι τοῦ 319 καί 320 μ.Χ.
2. Εὐσεβ. Β. Κ. Λόγ., κεφ. 4, 25. Λιβάν. Ὑπέρ τῶν Ἱερῶν 30, 35. Γρηγόριος Θεολόγος PG 35, 705.
3. Βίκτ. Αὐρ. Epit., 40.
4. Γρηγόριος Θεολόγος PG 35, 705.273 Λιβάν. Ὑπέρ τῶν ἑλληνικῶν ναῶν, Θύραθεν Ἐπιλογή, 1998, 71, 101, 103.
5. Λιβάν. Ὑπέρ τῶν ἑλληνικῶν ναῶν, Θύραθεν Ἐπιλογή, 1998.
6. J. Bury, History of the later Roman Empire, 366 κ. ἑξ.