Άγιος Ιερομάρτυρας Φιλωνίδης, Μαρτύρησε ή αυτοκτόνησε;

(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)

Βίος και μαρτύριο του αγίου ενδόξου ιερομάρτυρος Φιλωνίδη, επισκόπου Κουρίου (17 Ιουνίου)*

 

Ο άγιος Φιλωνίδης άκμασε κατά τον 3ο και τις αρχές του 4ου αιώνα και για τον ενάρετο βίο του χειροτονήθηκε επίσκοπος της σπουδαίας αρχαίας πόλης του Κουρίου, που βρίσκεται στα νότια παράλια της Κύπρου, μεταξύ των πόλεων Λεμεσού και Πάφου.

Σύμφωνα με τις σωζόμενες αγιολογικές πηγές, κατά τις αρχές του Μεγάλου Διωγμού εναντίον των χριστιανών, που κήρυξαν στην Ανατολή ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός με τον Καίσαρα Γαλέριο στις 23 Φεβρουαρίου 303 1 , ο άγιος συνελήφθη για την πίστη του στον Χριστό, όπως και πολλοί άλλοι κληρικοί της Κύπρου, και εγκλείσθηκε στη φυλακή, προφανώς στην τότε πρωτεύουσα της νήσου Σαλαμίνα. Ηγεμόνας (praeses) της Κύπρου και εκτελεστής των σχετικών του διωγμού αυτοκρατορικών διατάξεων ήταν τότε ο γνωστός από τα μαρτύρια και άλλων Κυπρίων μαρτύρων Σαβίνος (Antistius Sabinus [293-305]).

Μέσα στη φυλακή ο Φιλωνίδης είχε συγκρατούμενους για την πίστη του Χριστού, μεταξύ άλλων, και τους Αριστοκλή πρεσβύτερο, Δημητριανό διάκονο και Αθανάσιο αναγνώστη, που κατόπιν μαρτύρησαν, καθώς και τον επίσκοπο στην Κύπρο Αρίστωνα, άγνωστο ποιάς πόλης ποιμένα, ο οποίος τελικά επέζησε του μαρτυρίου, απελευθερώθηκε και συνέγραψε το Μαρτύριο του αγίου Φιλωνίδου και, πιθανώτατα, και των ως άνω τριών μαρτύρων.

Να επισημάνουμε εδώ ότι, εφόσον ήσαν κρατούμενοι οι δύο αυτοί επίσκοποι στη φυλακή, όπως προφανώς και άλλοι επίσκοποι της νήσου, καθώς και οι ανωτέρω τρεις κληρικοί, σημαίνει ότι είχε ήδη εφαρμοσθεί και το 2ο έδικτο (edictum) διωγμού των ιδίων αυτοκρατόρων (θέρος 303), που διέταζε τη σύλληψη και φυλάκιση όλων των επισκόπων και κληρικών.

Δεν παρήλθαν πολλές ημέρες μετά τη μαρτυρική τελείωση των ως άνω τριών μαρτύρων, Αριστοκλέους πρεσβυτέρου και των συν αυτώ (που πιθανώτατα χρονολογείται στις 23 Ιουνίου του 303), και ο ηγεμόνας2 απέστειλε διαταγή, όπως οι ευρισκόμενοι εγκλεισμένοι στη φυλακή χριστιανοί βιάζονται και ατιμάζονται παρά τη φύση από ακόλαστους ανθρώπους. Αφού ο Φιλωνίδης πληροφορήθηκε τούτο, λυπήθηκε πάρα πολύ, μη θέλοντας να μιανθεί μέσω μιάς τέτοιας βδελυκτής πράξης, και έλαβε τη μεγάλη απόφαση να θυσιάσει τη ζωή του, για να τηρήσει την αγνότητα και παρθενία της ψυχής και του σώματος.

Βρήκε λοιπόν την κατάλληλη ευκαιρία και ανήλθε σε κάποιο τόπο υψηλό και απόκρημνο, εκεί που βρισκόταν αποκλεισμένος και, αφού περιέδεσε την κεφαλή του με μανδήλιο και κάλυψε το πρόσωπό του με το ένδυμά του3, έκλινε τα γόνατα και προσευχήθηκε για αρκετή ώρα. Κατόπιν, έριξε τον εαυτό του όρθιο κάτω από το υψηλό εκείνο και απόκρημνο μέρος. Αλλά, πριν υποστεί την από την πτώση οδύνη και ενώ έπεφτε, παρέδωσε το πνεύμα του στα χέρια του Κυρίου.

Μετά τη μαρτυρική αυτή τελείωση του Φιλωνίδου, ενώ οδοιπορούσαν κάποιοι σε αρκετή απόσταση από την πόλη (της Σαλαμίνος) και διευθύνονταν προς αυτή, εμφανίσθηκε σ᾽ αυτούς ο άγιος, τρέχοντας μπροστά τους, φέροντας νικητικό στεφάνι στην κεφαλή και αλειμμένος με ευωδέστατα μύρα και, κρατώντας βαίο νίκης στο χέρι, αναφωνούσε:
«Σε ευχαριστώ, Χριστέ μου, γιατί με τη βοήθειά σου έχω νικήσει, και από επίγεια πύλη με ανέβασες στις εισόδους των ουρανίων πυλών».

Όταν δε οι εν λόγω οδοιπόροι έφθασαν πλησίον της πόλης, ο άγιος χάθηκε από μπροστά τους. Κι αφού έφθασαν στο σημείο, όπου κειτόταν το μαρτυρικό του σώμα, τον αναγνώρισαν. Οι ειδωλολάτρες, μόλις πληροφορήθηκαν το γεγονός, έβαλαν το τίμιο λείψανο σ᾽ ένα σάκκο και το έριψαν στη θάλασσα. Αλλά, με θεϊκό πρόσταγμα, το άγιο λείψανο βγήκε σώο και ακέραιο στην ξηρά. Άγγελος δε Κυρίου εμφανίσθηκε στον πρεσβύτερο της πόλης και του αποκάλυψε που βρισκόταν το σώμα του μάρτυρος, προστάζοντας να το κηδεύσει με τις αρμόζουσες τιμές, πράγμα που έκανε.

Η ημέρα μνήμης του αγίου Φιλωνίδου στη χειρόγραφη παράδοση έχει αρκετή διάδοση, αλλά και ποικίλλει. Μαρτυρούνται οι εξής ημέρες: 17η Ιουνίου, 18η Ιουνίου, 30η Ιουνίου, 29η Αυγούστου, 30η Αυγούστου και 31η Αυγούστου.

Εφόσον κατά τη μαρτυρία των ανωτέρω επιτόμων συναξαρίων του αγίου Φιλωνίδου το μαρτυρικό του τέλος επισυνέβηκε όχι πολύ καιρό μετά το μαρτύριο των τριών συγκρατουμένων του Αριστοκλέους πρεσβυτέρου και των συν αυτώ, των οποίων η μνήμη τιμάται στις 23 Ιουνίου, πιθανώτατη ημέρα της μαρτυρικής τους τελείωσης (δεν μαρτυρείται άλλη ημέρα μνήμης τους), τότε είναι πολύ πιθανόν η ημέρα τελείωσης του αγίου Φιλωνίδου να είναι μία από τις ανωτέρω μαρτυρούμενες τελευταίες ημέρες του μηνός Αυγούστου (29, 30, 31).

Σύμφωνα με τη μαρτυρία των συναξαρίων του αγίου Φιλωνίδου, το σώμα του, το οποίο αρχικά αναγνωρίσθηκε από οδοιπόρους, που το βρήκαν λίγο μετά το μαρτυρικό του τέλος, τοποθετήθηκε από τους ειδωλολάτρες σε σάκκο και ρίχθηκε κατόπιν στη θάλασσα, για να εξέλθει στη συνέχεια, με θεϊκό πρόσταγμα, σώο και ακέραιο στην ξηρά. Άγγελος δε Κυρίου εμφανίσθηκε στον πρεσβύτερο της πόλης και του αποκάλυψε που βρισκόταν το σώμα του μάρτυρος, προστάζοντας να το κηδεύσει με τις αρμόζουσες τιμές, πράγμα που έκανε. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τον χώρο ταφής του μάρτυρος, αν και είναι εύλογο τούτο να τάφηκε στην περιοχή της πόλης του μαρτυρίου του, Σαλαμίνος. Δεν γνωρίζουμε μάλιστα, κατά πόσον βρισκόταν αποτεθειμένο στο κοιμητήριο των μαρτύρων, που αναφέρεται στον Βίο του αγίου Επιφανίου του Μεγάλου (BHG 597). Σήμερα δεν είναι γνωστά τεμάχια λειψάνων του μάρτυρος.

Παρά τις αντίθετες ενδείξεις των αγιολογικών κειμένων, ότι δηλαδή ο Φιλωνίδης μαρτύρησε στη Σαλαμίνα, θεωρήθηκε από ορισμένους4 ότι χώρος μαρτυρίου του υπήρξε το Κούριον, η έδρα της επισκοπής του. Πέραν τούτου, κάτω ακριβώς από τον ψηλό λόφο, επάνω στον οποίο οικοδομήθηκε το εντός των τειχών αρχαίο Κούριο, και πλησίον της θάλασσας ανασκάφηκε αταύτιστη παλαιοχριστιανική βασιλική, που έχει χαρακτήρα Μαρτυρίου5. Καταθέτουμε εδώ ως υπόθεση: Άραγε αυτή να σχετίζεται με τον άγιο Φιλωνίδη και να κτίσθηκε στη μνήμη του και σε ανάμνηση ότι είχε καταπέσει από ύψος και εκβλήθηκε από τη θάλασσα μετά το σώμα του, ή, ακόμη, να ήταν εκεί το σημείο πτώσης του, εάν θεωρήσουμε ότι πράγματι μαρτύρησε στο Κούριο;

Τελευτώντας, επιθυμούμε να παραθέσουμε ένα θεολογικό σχόλιο σχετικά με το ιδιάζον μαρτυρικό τέλος του αγίου, που ορισμένοι (όπως λ.χ. στο Χάκκεττ, Ιστορία Εκκλησίας Κύπρου, τομ. Β’, σσ. 216-217) εξέλαβαν ως δήθεν αυτοκτονία, θεώρηση ανυπόστατη αλλά και βλάσφημη. Γνωρίζουμε καταρχήν την αυστηρότητα των ιερών Κανόνων αλλά και της εκκλησιαστικής τοποθέτησης και πρακτικής έναντι των αυτοχείρων (βλ. λ.χ. τον ιδ´ Κανόνα του αγίου Τιμοθέου Αλεξανδρείας, που περιβλήθηκε κανονικό κύρος [Αγαπίου ιερομονάχου και Νικοδήμου μοναχού (οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου), Πηδάλιον, Ζάκυνθος 31864, σ. 673]).

Την όντως αγία μαρτυρική απόφαση του Φιλωνίδου να θυσιάσει τη ζωή του για να διαφυλάξει την αγνότητα και παρθενία του επιβράβευσε άνωθεν ο Θεός (όπως διαφαίνεται και στην εφεξής θαυμαστή μεταθανάτια εμφάνειά του) και επικύρωσε η Εκκλησία μας, διακηρύσσοντας επισήμως την αγιότητά του και κατατάσσοντάς τον στο Αγιολόγιό της.

Εξάλλου δεν αποτελεί τη μόνη περίπτωση τέτοιου είδους μαρτυρικού τέλους. Απλώς υπενθυμίζουμε δύο ομοιότατα έξοχα παραδείγματα, των αγίων παρθενομαρτύρων Βερνίκης και Προσδόκης και της μητέρας τους Δομνίκης (ημέρα μνήμης τους η 4η Οκτωβρίου· βλ. SynEcclCon 106) και της αγίας παρθενομάρτυρος Πελαγίας της εν Αντιοχεία (ημέρα μνήμης της η 8η Οκτωβρίου· βλ. SynEcclCon 120), τις οποίες και με λαμπρά Εγκώμια έστεψε ο ιερός Χρυσόστομος (βλ. σχετικά στην BHG 274 και 1477, αντίστοιχα).

 

Επισημειώσεις

* Τα στοιχεία στο παρόν προέρχονται από τη μεταπτυχιακή εργασία του γράφοντος, Αρχιμανδρίτη Φωτίου Ιωακείμ, «Οι άγιοι μάρτυρες και ομολογητές της Εκκλησίας Κύπρου κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (1ος-5ος αι.)», (εκδ.) «Ostracon Publishing», Θεσσαλονίκη 2017, σσ. 347-356.

** Φωτογραφία Βασιλικής: Η παραλιακή βασιλική στους πρόποδες του Κουρίου. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες στον χώρο (1994-1998) βρέθηκε insitu λειψανοθήκη, μέσα στη νότια πλάγια αψίδα. Πρόκειται για κτιστή ορθογώνια θήκη, διαστάσεων 40Χ60 εκατοστών, επενδεδυμένη με μαρμάρινες πλάκες, για φιλοξενία μικροτέρων λειψανοθηκών. Η ανέγερση της βασιλικής στο σημείο αυτό ίσως σχετίζεται με τον τρόπο (ή και τόπο) μαρτυρίου του ιερομάρτυρος Φιλωνίδη, επισκόπου Κουρίου.

1. Για την όλη επί του θέματος προβληματική και τη συναφή βιβλιογραφία βλ. τη σχετική ενότητα στην Εισαγωγή του ανωτ. έργου, καθώς και την επόμενη υποσημείωση.

2. Στα γνωστά δύο συναξάρια του Φιλωνίδου αναγράφεται ότι ο άγιος ήταν φυλακισμένος για την πίστη του Χριστού επί Διοκλητιανού βασιλέως και Μαξιμιανού (BHGna 2371h) η Μαξίμου ηγεμόνος (SynEcclCon 934.19-20, 30 Αυγούστου). Επίσης και το συναξάριο των Αριστοκλέους πρεσβυτέρου και των συν αυτώ αναφέρει ότι οι άγιοι αυτοί μαρτύρησαν κατά τον διωγμό επί Μαξιμιανού. Εδώ πιθανόν να υπάρχει και αναχρονισμός και σύγχυση προσώπων.

Σύγχυση, εάν με το Μαξιμιανός ή Μάξιμος ηγεμόνας υπονοείται ο Μαξιμίνος Δαΐας (στις αγιολογικές πηγές ενίοτε συγχέεται ο Αύγουστος της Δύσης Μαξιμιανός με τον Καίσαρα της Ανατολής Μαξιμίνο Δαία, ένεκα της ομοιότητας των ονομάτων και του πλησιοχρόνου της βασιλείας τους).

Αναχρονισμός δε, διότι σ᾽ αυτή την περίπτωση ο Μαξιμίνος Δαΐας (Galerius Valerius Maximinus Daia) βασίλευσε στις 01.05.305 (-309/310), ως Καίσαρας υπό τον Γαλέριο, αφού ήδη παραιτήθηκε της βασιλείας την ιδία ημέρα ο Διοκλητιανός, το δε πρώτο έδικτό του για γενική προσφορά θυσίας στα είδωλα από τους υπηκόους του εξέδωσε το 306 (Ευσεβίου του Παμφίλου, Περί των εν Παλαιστίνη μαρτυρησάντων, IX, 2, SC 55, σ. 148· Keresztes, Great Persecution, σ. 384).

Πώς συμβιβάζονται όμως οι πληροφορίες αυτές;
α). Πιθανόν υπό το όνομα Μαξιμιανός να υπονοείται ο Γαλέριος, που πράγματι έφερε και τούτο το όνομα (Gaius Galerius Valerius Maximianus), και που συμβασίλευσε με τον Διοκλητιανό, ως Καίσαρας της Ανατολής.

β). Εάν με τα ονόματα Μάξιμος η Μαξιμιανός υπονοείται πράγματι ο Μαξιμίνος Δαΐας, τότε υπάρχει η ανωτέρω σύγχυση, και μεταφέρονται γεγονότα από την εποχή του στην πλησιόχρονη περίοδο βασιλείας του Διοκλητιανού.

γ). Τέλος, είναι πιθανόν οι εν λόγω μάρτυρες να συνελήφθησαν κατά τις αρχές του Μεγάλου Διωγμού των Διοκλητιανού και Γαλερίου (ίσως με το 2ο έδικτό τους, το θέρος του 303), και βασανίσθηκαν επί ηγεμόνος της Κύπρου Σαβίνου (293-305), παρατάθηκε όμως η παραμονή τους στις φυλακές της Σαλαμίνος μέχρι την εποχή των διωγμών επί Καίσαρος της Ανατολής Μαξιμίνου Δαία (01.05.305-313· το 309/310-313 αυτοανακηρύχθηκε Αύγουστος).

3. Προφανώς εδώ ο άγιος συνέστειλε νεκρικά τον εαυτό του.

4. Με πρώτη προφανώς αναφορά στο Χάκκεττ,« Ιστορία Εκκλησίας Κύπρου», τομ. Β’, σσ. σσ. 216-217, όπου θεωρείται (ως αυτονόητον;) το Κούριον ως ο τόπος μαρτυρίου του αγίου.

5. Βλ. Γκιολές, «Χριστιανική Τέχνη», σ. 11 και υποσημ. 35 και, Χρήστου, Δήμος, «Η παραλιακή παλαιοχριστιανική Βασιλική του Κουρίου», Ενατενίσεις, 7 (Ιανουάριος-Απρίλιος 2009), σσ. 60-65, όπου βιβλιογραφία και σχετικές φωτογραφίες.

Η μνήμη του τιμάται στις 17 Ιουνίου.

 

Από την οικοσελίδα της Εκκλησίας της Κύπρου: https://churchofcyprus.org.cy/79959