Ἡ ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς κατέχει κεντρική θέση μέσα στό πλαίσιο τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, ἐντασσόμενη στήν μετά τό Πάσχα περίοδο τοῦ Πεντηκο-σταρίου καί ἀποτελώντας τήν ἀκροτελεύτια Δεσποτική ἑορτή τοῦ κινητοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου. Ἡ σπουδαιότητά της αὐτή διαζωγραφεῖται θαυμάσια μέ τόν χρωστήρα τοῦ λόγου στήν λειτουργική της ποίηση, τό μεγαλύτερο τμῆμα τῆς ὁποῖας ἀποκρυσταλλώθηκε μέσα στήν ἔντυπη συλλογή τοῦ Πεντηκοσταρίου[1]. Ξεχωριστό ὅμως ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καί τό ἀρκετά ἐκτεταμένο ὑμνογραφικό ὑλικό πού ἐξοβελίστηκε ἀπό τήν λειτουργική χρήση καί κυρίως οἱ μεταξύ αὐτοῦ ἀδημοσίευτοι ὕμνοι της[2]. Ἡ σχετική ἔρευνα γιά τόν ἐντοπισμό τῆς ἀδημοσίευτης ὑμνογραφίας ἐπικεντρώθηκε στούς χειρόγραφους λειτουργικούς καί μουσικούς κώδικες τοῦ κινητοῦ εορτολογικοῦ κύκλου (Τριῴδια-Πεντηκοστάρια, Κοντακάρια καί παλαιοβυζαντινά Στιχηράρια)[3], μέ βάση τούς ὁποίους προέκυψαν οἱ ἑξῆς πρωτοφανέρωτοι ὕμνοι:
– Προσόμοια τροπάρια, μεταξύ τῶν ὁποίων πέντε σειρές Στιχηρῶν, δύο Καθίσματα καί ἕνα Ἐξαποστειλάριο. Οι τέσσερεις ομάδες Στιχηρών προσομοίων έχουν συντεθεί σύμφωνα με το αυτόμελο του β΄ ήχου «Οίκος του Ευφραθά» και η μία σε δ΄ ήχο προς το Ο εξ υψίστου κληθείς. Ανήκουν στην εβδομάδα που παρεμβάλλεται μεχρι την απόδοση της εορτής καί καταχωρούνται είτε στην Εσπερινή είτε στην Ορθρινή Ακολουθία των ημερών αυτών[4]. Επιπλέον το ένα τροπάριο Κάθισμα και το μοναδικό ανέκδοτο Εξαποστειλάριο που εντοπίστηκε στους κώδικες ανήκουν στον Όρθρο της Δευτέρας του Αγίου Πνεύματος[5], ενώ το υπολειπόμενο Κάθισμα στην ακολουθία της Τρίτης της μεθεόρτου εβδομάδας.
– Πέντε Ἰδιόμελα, από τα οποία τα τρία έχουν μελοποιηθεί σε ήχο πλ. δ’ και από ένα στον α’ και γ’ ήχο. Το τελευταίο ανήκει στην κατηγορία των προσομοίων Ιδιομέλων[6], ενώ τα τρία από τα πέντε παραδίδονται σε μουσικούς κώδικες και κατά συνέπεια με μουσική σημειογραφία.
– Μία Ἀκολουθία Εἱρμῶν εἰς Ν’, η οποία δεν περιέχεται στο Ειρμολόγιο του Σ. Ευστρατιάδη και
– Ένα Κοντάκιο Τῇ Δευτέρᾳ μετά τήν Πεντηκοστήν, το οποίο φέρει Ακροστοιχίδα και έχει συντεθεί σε ήχο α΄, με το προοίμιο του να είναι Ιδιόμελο, ενώ του έξι Οίκους του να προσομοιάζουν προς το Ἰατρεῖον τῆς μετανοίας.
Ὡς πρός τό θεολογικό τους περιεχόμενο, οἱ ὕμνοι αὐτοί, ὅπως καί ἡ κύρια ὑμνογραφία τοῦ ἐντύπου, ἐμπνέονται ἀπό τό πνεῦμα καί τά νοήματα τῶν Λόγων τῶν Καππαδόκων Πατέρων μέ θέμα τήν Πεντηκοστή καί τό Ἅγιο Πνεῦμα καί κυρίως ἀπό τήν Θεολογία τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ[7]. Οἱ βασικοί θεματικοί ἄξονες πού διαπερνοῦν τούς ὕμνους αὐτούς εἶναι ἡ ἐπιφοίτηση καί ἀποστολή τῶν Ἀποστόλων, ἡ ἐπίκληση καί παράκληση τοῦ Παρακλήτου, οἱ ἰδιότητες καί τά χαρίσματά του καί τέλος ἡ ἐξύμνησή του. Ὡς πρός τήν δομή τους, ἡ κατηγορία τῶν μονόστροφων ποιημάτων τῆς ἑορτῆς καταστρώνεται, κατά κύριο λόγο, σέ δύο μέρη, ἐνῶ ἀπεναντίας δέν εἶναι ἐμφανῶς διακριτή στίς ἐπιμέρους στροφές τοῦ Κοντακίου τῆς Δευτέρας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τέλος, τά πέντε ἀδημοσίευτα Ἰδιόμελα, παρουσιάζουν μία ἀξιοπρόσεκτη ποικιλία, πλοῦτο εἰκόνων, μεταφορι-κῶν ἐννοιῶν καί δογματικῶν ἀναφορῶν[8].
To παραπάνω αδημοσίευτο υμνογραφικό υλικό τῆς Πεντηκοστῆς, προέρχεται, ὡς πρός τά Ἰδιόμελα, κυρίως ἀπό τά παλαιοβυζαντινά μουσικά Στιχηράρια, ενώ οἱ ὑπόλοιποι ὕμνοι ἀπό τούς λειτουργικούς-ὑμνογραφικούς κώδικες πού σχετίζονται μέ τόν κινητό κύκλο (Πεντηκοστάρια, Τριῴδια, Κοντακάρια). Συγκεκριμένα, οι κώδικες όπου καταχωρούνται είναι οι εξής:
- Αγίου Σάββα 83 (S): ΙΒ’ αἰ. (ἀρχές), μεμβράνινος, φύλλα 223, ακέφαλος, Εἱρμολόγιο, Βασιλείου Ἀναγνώστου τοῦ Ἑπταΐτου[9] . Περιλαμβάνεται το κείμενο της άγνωστης Ακολουθία Ειρμών που σχετίζεται με την εορτή της Πεντηκοστής, το μέλος της οποίας καταγράφεται σε ένα πρώιμο στάδιο της παλαιοβυζαντινής αγιοπολιτικής σημειογραφίας.
- Βατοπεδίου 1190 (V): ΙΓ-ΙΔ’ αιώνας, μεμβράνινος, φύλλα 169, Τριώδιο-Πεντηκοστάριο. Περιέχεται το ποιητικό κείμενο των τριών από τα πέντε Ιδιόμελα, καθώς και του Εξαποστειλαρίου.
- Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος 627 (E): ΙΔ’ αιώνας, χαρτώος, φύλλα 371, ακέφαλος-κολοβός, Τριώδιο (από τον Εσπερινό του Σαββάτου του Λαζάρου)-Πεντηκοστάριο. Περιέχει τις δύο από τις τέσσερεις σειρές προσομοίων σε ήχο β’.
- Μεγίστης Λαύρας Γ12 (L): Ι’ αιώνας, μεμβράνινος, φύλλα 83, ακέφαλος-κολοβός, Στιχηράριο Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου. Περιέχεται το ένα από τα Ιδιόμελα του πλ. δ’ ήχου καταγεγραμμένο σε παλαιοβυζαντινή πρώιμη αγιορειτική σημειογραφία.
- Μεγίστης Λαύρας Δ22 (La): Περιλαμβάνει το ποιητικό κείμενο του ένος από τα Ιδιόμελα του πλ. δ’ ήχου
- Μεγίστης Λαύρας Θ84 (Le): ΙΣΤ’ αιώνας, χαρτώος, φύλλα 254, κολοβός, Τριώδιο-Πεντηκοστάριο. Περιλαμβάνονται οι δύο σειρές Στιχηρών προσομοίων, σε ήχο β’ και δ’ αντίστοιχα.
- Μεγίστης Λαύρας Θ140 (Li): ΙΣΤ’ αιώνα, χαρτώος, φύλλα 338, Πεντηκοστάριο. Περιέχονται τα δύο τροπάρια Καθίσματα και από τα Στιχηρά προσόμοια τις τρείς σειρές σε ήχο β’.
- Πάτμου 213 (P): ΙΑ’ αιώνα, μεμβράνινος, φύλλα 153, ακέφαλος-κολοβός, Κοντακάριο Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου (Ρωμανού του Μελω-δού). Πρόκειται για τον β’ τόμο του κώδικα 212 της ίδιας βιβλιοθήκης, ο οποίος περικλείει τα Κοντάκια του Μηνολογίου. Περιλαμβάνεται το ανέκδοτο Κοντάκιο της εορτής του Αγίου Πνεύματος.
- Παντελεήμονος 660 (Pa): έτος 1887, χαρτώος, σελίδες 501, Αμφιλόχιος Μητροπολίτης πρώην Πηλουσίου. Πρόκειται γιά ακριβές αντίγραφο του κώδικα Πάτμου 213 και αποτελεί τον β’ τόμο του κώδικα 659. Περιέχεται το Κοντάκιο του Αγίου Πνεύματος.
- Σινά 1216 (Sa) : ΙΔ’ αιώνα (α’ μισό), περγαμηνός, φύλλα 282, ακέφαλος, Στιχηράριο Μηνολογίου-Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου. Περιέχει το Ιδιόμε-λο του γ’ ήχου, το μέλος του οποίου καταγράφεται σε μέση πλήρη βυζα-+ντινή σημειογραφία.
- Σινά 1241 (Si) : ΙΒ’ αιώνα, περγαμηνός, φύλλα 276, ακέφαλος, Στιχηράριο Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου-Οκτώηχος. Καταχωρούνται τά δύο Ιδιόμελα του α’ και γ’ ήχου, το πρωτο σε παλαιοβυζαντινή ιεροσολυμητική σημειογραφία και το δεύτερο χωρίς σημειογραφία.
Παρακάτω παρατίθεται ἀνά ὑμνογραφικό εἶδος τό πλῆρες ποιητικό κείμενο τῶν προαναφερόμενων ἀδημοσίευτων ὕμνων[10]:
Α) Καθίσματα
(Li φ. 287β)
(Τῇ Δευτέρᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῷ Ὄρθρῳ)
Εἰς τήν Β’ Στιχολογίαν Κάθισμα ἦχος β’ Εὐσπλαγχνίας ὑπάρχουσα πηγή
Σαγηνεύσαντες τά ἔθνη οἱ ἁλιεῖς
ἐξεπαίδευσαν τά πέρατά σε προσκυνεῖν
σύν Πατρί καί Πνεύματι Χριστέ ὁ Θεός∙
δι΄ αὐτῶν στερέωσον τήν Ἐκκλησίαν σου
καί τοῖς πιστοῖς κατάπεμψον τήν εὐλογίαν σου
ὁ μόνος ἀγαθός καί φιλάνθρωπος.
(Li φ. 293α)
(Τῇ Τρίτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ) Εἰς τήν Α’ Στιχολογίαν ἦχος πλ. α’ Τόν συνάναρχον Λόγον
Ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις καταφοιτήσασα
ἐκ πτωχῶν ἁλιέων τούς Ἀποστόλους σου
κεχειροτόνηκε, Χριστέ, σοφούς καί ἄρχοντας∙
ὧν μαθητείᾳ καί ἡμεῖς
πεν τιμήν[11] ἑορτάσωμεν φαιδράν ἀεί ἐκτελοῦμεν
σύν τῷ Πατρί σέ ὑμνοῦντες
θείαν Τριάδα ἐν Πνεύματι.
Β) Στιχηρά προσόμοια
(Le φ. 236α, Ε φ. 219β)
(Τῇ Δευτέρᾳ ἑσπέρας)
Εἰς τόν Στίχον ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ
Νέμοις ἁμαρτιῶν
παντάναξ τῷ λαῷ σου
ἐκ τῶν ὑψίστων λύσιν
ναούς ἡμᾶς δεικνύων
τοῦ Παναγίου Πνεύματος.
Ἦχος ἐξ οὐρανοῦ
καθάπερ φερομένη
ὁμοῦ πνοή βιαία
σαφῶς ἐπί τόν οἶκον
τῶν Μαθητῶν ἐγένετο.
Ἔργῳ τοῖς Μαθηταῖς
ὡς ἐπηγγείλω, Λόγε,
ἀπέστειλας τό θεῖον
καί ἅγιόν σου Πνεῦμα
καί τούτους κατεφώτισας.
(Li φ. 295α)
(Τῇ Τρίτῃ ἑσπέρας)
Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ
Ἔλθῃ καί ἐφ΄ ἡμῖν
τό Πνεῦμά σου τό θεῖον
καθώς ποτέ τοῖς φίλοις
Σωτήρ μου καί φωτίσαι
καρδίας τῶν ὑμνούντων σε.
Ἄλλον προϋποσχών
Παράκλητον πεμφθῆναι
πρός γῆν ἐπιδημῆσαι
πεπλήρωκας ἰδού γάρ
Σωτήρ μου παντοδύναμε.
Παρῆν τό ἀγαθόν
Πνεῦμα ἐπιδημῆσαν
ἐν γῇ καί καινουργοῦντα
γλώσσας τῶν Ἀποστόλων
εἰς δόξαν τοῦ Παντοκράτορος.
(Li φ. 296αβ)
(Τῇ Τετάρτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ)
Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ
Φώτισον καί ἡμῶν
τόν νοῦν καί τήν καρδίαν
οἰκτῖρμον τοῦ δοξάζειν
Τριάδα Παναγίαν
αὐτή γάρ ἡμᾶς ἔσωσεν.
Γένος ἀλλογενῶν
ἀκούοντες ἠπόρουν
ταῖς γλώσσαις ταῖς ἰδίαις
τοῖς θείοις Ἀποστόλοις
Τριάδα μεγαλύνοντες.
Πνεῦμα τό ἀγαθόν
φωτίσαν καί διδάξαν
ἀσόφοις ρητορεύειν
παράδοξα καί ξένα
ἡμᾶς πανσόφους ἔδειξε.
(Li φ. 300α, Ε φ. 222β)
Τῇ Πέμπτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ [12]
Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ
Ἄνωθεν πρός ἡμᾶς,
Παράκλητε, φοιτῆσαι
ὡς πρίν τοῖς Ἀποστόλοις
ἁγίασον καί σῶσον
τούς σέ Θεόν κηρύττοντας.
Ἦχος ἐξ οὐρανοῦ
καθάπερ φερομένης
ὁμοῦ πνοῆς βιαίας,
σαφῶς ἐπί τόν οἶκον
τῶν Μαθητῶν ἐγένετο.
Νέμοις ἁμαρτιῶν
παντάναξ τῷ λαῷ σου
ἐκ τῶν ὑψίστων λύσιν
ναούς ἡμᾶς δεικνύων
τοῦ Παναγίου Πνεύματος.
(Li φφ. 296β-297β, Le φφ. 237αβ)
(Τῇ Τετάρτῃ ἑσπέρας)
Στιχηρά ἦχος δ’ Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθείς
Ἰδού ἡμέρα χαρᾶς καί εὐφροσύνης
ἐξ ὕψους ἐπέφανε τοῖς ἱεροῖς Μαθηταῖς
Πνεῦμα τό ἅγιον σήμερον πυρός ἐν εἴδει
ἐκ τοῦ Πατρός καί πάντας ἐφώτισε
ρήτορας ἀνέδειξε τούς ἱερεῖς σοφιστάς,
καθώς Λουκᾶς ἀπογράφεται ὁ θεηγόρος,
πνοῇ βιαίᾳ πληροῦν τά σύμπαντα[13]∙
ὅθεν ἐν πίστει ἐκπληττόμενοι
ἀνευφημοῦμεν Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν
τήν πολλήν εὐσπλαγχνίαν
καί τήν ἄκραν συγκατάβασιν.
Πεντηκοστήν ἑορτάζομεν ἁγίαν
καί Πνεύματος δύναμιν καί προθεσμίαν χαρᾶς
θείας ἐλπίδος συμπλήρωσιν καί μυστηρίου
τοῦ ἀπ΄ αἰῶνος φανερωθέντος ἡμῖν∙
διό καί βοῶμέν σοι δημιουργέ του παντός
μή ἀντανέλῃς τό Πνεῦμά σου ἀφ΄ ἡμῶν[14], Λόγε,
ἀλλά ἐξ ὕψους Σωτήρ κατάπεμψον,
ταῖς προσευχαῖς τε τῶν ἁγίων
καί πανευφήμων σεπτῶν Ἀποστόλων σου
τήν εἰρήνην παράσχου
ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν δεόμεθα.
Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται τοῦ Σωτῆρος
οἱ ἔμψυχοι σήμερον τά μεγαλεῖα αὐτοῦ
καί πάντα κόσμον διέδραμεν τρανῶς κηρύξαι
τοῦ Παρακλήτου τήν θείαν δύναμιν,
ἐφώτισε πᾶσάν τε κτίσιν τοῖς δόγμασι
τοῦ ἀνυμνεῖν ἀδιαίρετον Τριάδα μίαν
τρισί προσώποις καί ἀσύγχυτον∙
ὅθεν ἐν πίστει ἑορτάζομεν
τήν ἁγίαν τοῦ Πνεύματος κάθοδον
τήν ἐξ ὕψους φανεῖσαν
καί φωτίζουσαν τά πέρατα.
Γ) Ἐξαποστειλάριο
(V φ. 157α)
(Τῇ Δευτέρᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῷ Ὄρθρῳ)
Ἐξαποστειλάριο Ἦχος β’ Τῶν Μαθητῶν ὁρώντων σε
Ἐπιδημίαν Πνεύματος τοῦ Ἁγίου
καί προθεσμίαν θείας ἐπαγγελίας
πάντες οἱ πιστοί νῦν ἑορτάσωμεν
καί ἐλπίδος συμπλήρωσιν
καί σωτηρίαν τοῦ κόσμου
τήν δι΄ αὐτοῦ γενομένην.
Δ) Ἰδιόμελα
(Si φ. 186αβ) Ἦχος α’
Ὡς ἐν εἴδει πυρός τό Παράκλητον Πνεῦμα
τοῖς σοῖς μύσταις ἐξαποστείλας
ἀπηνθράκωσας τάς αὐτῶν καρδίας
καί πυρίνους λειτουργούς τοῦ σοῦ Εὐαγγελίου ἀνέδειξας∙
διό καί σπινθήρας διδαχῆς τῷ κόσμῳ ἀποπέμποντες
ἀπιστίαν κατέφλεξαν
τῶν δέ πιστῶν τάς καρδίας κατελάμπρυναν.
(κώδικες Si φ. 188β, V φ. 156α)
Ἦχος γ’
Νῦν ὑπερβαίνει καί λόγον
τό ἐν σοί Παρθένε μυστήριον∙
ὑπέρ φύσιν γάρ ἐκ σοῦ σαρκωθέντα Θεόν
ἀπειράνδρως ἐκύησας
δι΄ ἡμᾶς γενόμενον ἄνθρωπον
τόν ἀρρεύστως Υἱόν ἐκ τοῦ Πατρός συναΐδιον
γεννηθέντα,
δι΄ οὗ νῦν τοῖς Μαθηταῖς
καί τό Πνεῦμα ἐπέμφθη
μεριζομέναις ἐν γλώσσαις πυρός∙
διό κατ΄ ἀξίαν
μή δυνάμενοι ὕμνον προσφέρειν σοι
τήν φωνήν σοι τοῦ ἀγγέλου κράξωμεν∙
χαῖρε Μήτηρ Θεοῦ ἀειπάρθενε.
(L φ. 78α) Ἦχος πλ. δ’
Τό ψυχικόν ἔαρ τῶν πιστῶν
ἡ φαεινή μεθέορτος
τῆς Πεντηκοστῆς ἡμέρα
τήν τοῖς ἁγίοις Μαθηταῖς καί Ἀποστόλοις
ἐπαγγελθεῖσαν δύναμιν
τοῦ Παρακλήτου κάθοδον ἐφανέρωσε∙
καί οὐκέτι τῇ σκιᾷ
λοιπόν ἐνατενίζομεν
τήν γάρ ἀλήθειαν αὐτήν
πνευματικῶς ἑορτάζομεν∙
διό, φιλάνθρωπε Χριστέ ὁ Θεός,
τῇ ἐπιφοιτήσει τοῦ ἐκ Πατρός ἐκπορευομένου
καί ὑπό σοῦ ἀποσταλέντος Παναγίου Πνεύματος
θεογνωσίας πρός τό φῶς
τῶν πιστῶς θεολογούντων σε
τάς καρδίας εὔθυνον
καί σῶσον τάς ψυχάς ἡμῶν.
δ) (La φ. 131β, V φ. 157α)
Ἦχος πλ. δ’
Δεῦτε ἅπαντες πιστοί
ἐν καθαρᾷ τῇ καρδίᾳ
τό Πνεῦμα δεξώμεθα[15]∙
σήμερον[16] γάρ οὐρανόθεν
ἐκ τοῦ Πατρός κατέρχεται
πυρός φωτοειδέστερον[17]
καί πᾶσι τήν Τριάδα κηρύττειν[18] τοῖς ἔθνεσιν,
τούς πανευφήμους Ἀποστόλους
ὡς οἰκείους[19] μαθητάς ἐξαποστέλει[20]∙
πάντες συμφώνως
τόν Παράκλητον ἀνυμνήσωμεν
ὡς Πατρί καί Υἱῷ ἀμερίστως[21] συμπροσκυνούμενον
καί πάντων ἡμῶν ἀεί τάς καρδίας φωτίζοντα
αὐτῷ βοήσωμεν[22]∙
Τριάς, ἐν πᾶσιν ὁμότιμε[23],
περίσῳζε[24] τούς ὑμνοῦντάς σε.
Ἦχος πλ. δ’ (V φ. 157α)
Χείλεσι πνευματικοῖς
οἱ οὐρανοί διηγοῦνται
τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ ἡμῶν∙
σήμερον γάρ τοῖς Ἀποστόλοις
ἐν εἴδει γλωσσῶν πυρίνων
τό Πνεῦμα τό Παράκλητον ἐπέστη,
καθώς Χριστός ἐπηγγείλατο,
ἐκδιδάσκων αὐτούς
τήν οἰκουμένην δαδουχεῖν πρός εὐσέβειαν∙
οἵ καί τά ἔθνη μαθητεύσαντες κατεφώτισαν
καί τῇ θείᾳ σαγήνῃ τῶν λόγων μυστικῶς ἁλιεύσαντες
ἀνείλκυσαν τούς πιστούς
ὡς ἰχθύας ἐκ τοῦ βυθοῦ∙
ὧν ταῖς πρεσβείαις, Χριστέ,
τῷ Ἁγίῳ σου Πνεύματι
καταύγασον τάς ψυχάς ἡμῶν.
Ε) Εἱρμοί Κανόνα
(S φ. 22αβ)
Ἀκολουθία εἰς Ν’ ἦχος α’
ᾨδή α’
Τίς ὅμοιός σοι, Κύριε,
τίς ὅμοιός σοι δεδοξασμένος ἐν ἁγίοις
ποιῶν ἐν τῷ κόσμῳ
φρικτά τέρατα ὡς σύ ὁ Θεός.
ᾨδή β’
Καταβήτω ὡς δρόσος τά ρήματά μου
ὅτι τό ὄνομα Κυρίου ἐκάλεσα.
ᾨδή γ’
Σῶτερ σῶσον μου τόν νοῦν εἰς τόν φόβον σου
κραταίωσόν με, Σωτήρ ,τῇ δυνάμει σου
καί δίδαξόν με ποιεῖν τό θέλημά σου.
ᾨδή δ’
Εἰσακήκοα, Κύριε, τήν ἀκοήν σου καί ἐφοβήθην
ὅτι διά τοῦ Σταυροῦ τόν κόσμον ἐφώτισας
καί ἡμῖν ἐδωρήσω τήν σήν Ἀνάστασιν.
ᾨδή ε’
Τήν ἀχλύν τῆς ψυχῆς μου
τῷ φωτισμῷ τῶν ἐντολῶν σου
καταύγασον, Κύριε,
ὅτι πρός σε τό πνεῦμα μου, Χριστέ, ὀρθρίζει.
ᾨδή στ’
Ἐκ βάθους τῆς καρδίας μου, Κύριέ, σοι κραυγάζω
ὡς τόν προφήτην Ἰωνᾶν∙
ἀνάγαγέ με
ἐκ τοῦ βυθοῦ τῶν κακῶν καί ἀμέτρων μου παθῶν
καί ρῦσαί μου τήν ζωήν ἐκ φθορᾶς,
ὁ Θεός, ὁ Θεός μου καί σῶσον με.
ᾨδή ζ’
Εὐλογητός εἶ, ὁ Θεός,
ὁ ἐν ὑψηλοῖς κατοικῶν καί ὑπερύμνητος καί ὑπερυψούμενος
εἰς τούς αἰῶνας.
ᾨδή η’
Τόν ἐν καμίνῳ ὀφθέντα
καί παίδας δροσίσαντα Θεόν
καί τῆς Τριάδος τήν δόξαν
ἐν αὐτῇ προτυπώσαντα∙
παῖδες ὑμνεῖτε
ἱερεῖς δοξάσατε λαός ὑπερυψοῦτε.
ᾨδή θ’
Σέ μεγαλύνουσιν, Ἁγνή,
ἀγγέλων στρατιαί
σε μακαρίζομεν ἀνθρώπων γενεαί
ὅτι σωτηρία ἔτεκες,
Θεοτόκε, τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
ΣΤ) Κοντάκιο
(P φφ. 124αβ, Pa σσ. 497-500)
Τῇ Δευτέρᾳ μετά τήν Πεντηκοστήν Κοντάκιον ἕτερον εἰς τό Ἅγιον
Πνεῦμα φέρον ἀκροστιχίδα τήνδε Εὐχή αὕ(τη) Ἦχος α’
(Προοίμιο)
Τῇ παρουσίᾳ τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος,
ὡς βακτηρία τήν ψυχήν μου ἀνόρθωσον,
ὅπως ἐν αὐτῇ ἐπερειδόμενος,
τύχω παρά σοῦ τῆς ἀντιλήψεως.
πτώματι γάρ χαλεπῷ τῆς ἁμαρτίας κατακείμενος,
ζητῶ τήν εὐσπλαγχνίαν σου.
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
(Οἶκοι) Ἰατρεῖον τῆς μετανοίας
Ἐκ τῆς οἰκείας φιλανθρωπίας,
ναόν με ἑαυτῷ κατασκευάσας.
ὅθεν ὑπέσχου τῷ ἐνοικῆσαι καί ἐμπεριπατῆσαί μοι,
ἐγώ δέ Σωτήρ ἀγνώμων γενόμενος,
ἑαυτόν ἐσάθρωσα,
καί τήν χάριν ἐνύβρισα.
ἀλλ΄ αὐτός ὡς εὔσπλαγχνος,
πάλιν ἀνακαίνισον,
εἰσοικίζων μοι τό Πνεῦμα τό Πανάγιον.
μόνε ἐκ μόνου, Λόγε καί γόνε Θεοῦ,
Θεέ ὁ μένων εἰς αἰῶνας,
καί φέρων τά σύμπαντα,
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
Ὑπερνικᾷ σου ἡ ἀγαθότης,
ὑπάρχεις γάρ τῇ φύσει φιλάνθρωπος μόνος δυνάμενος,
ἀνακαινίσαι τῆς ψυχῆς μου σαθρότητα,
μιωθεῖσαν αὐτήν μεταποίησον,
καί ναόν ἀνάδειξον,
καθαρόν εἰς κατοίκησιν,
τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος.
ὅπως πολιτεύσωμαι,
κἄν τό λοιπόν τῆς ζωῆς μου ἐν ἁγνότητι.
πᾶς γάρ μου χρόνος,
ἐν ἁμαρτίαις καί ἡδοναῖς τοῦ βίου ἀνηλώθη.
διό ἱκετεύω σε,
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
Χριστέ Σωτήρ σύ ὑπάρχεις τό φῶς,
καί φῶς ἐστι τό Ἅγιον Πνεῦμά σου.
τοῦτο ὡς εἶπας πρίν ἀπέστειλας νῦν,
κατά τάς ὑποσχέσεις σου.
αὐτό γάρ τόν κόσμον ἐπλήρωσεν,
αὐτό καί κατέλαμψεν,
τοῖς ἐν σκότει βαδίζουσι.
δι΄ αὐτοῦ ἐπεστράφησαν πάντες οἱ πλανώμενοι,
δι΄ αὐτοῦ καί ἰδιῶται ἐσοφίσθησαν.
τοῦτο στηρίξει καί καθαρίσει
τόν νοῦν καί τήν ψυχήν μου
ἀπό πάσης κηλῖδος τοῦ κράζειν σοι,
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
Ἡ ἀψευδής σου ἐπαγγελία,
ἀφθόνως καί πλουσίως ἐπόμβρισε.
καί γάρ ἐξέχεας καθάπερ νάμα,
πανταχοῦ σου τό χάρισμα.
ἐντεῦθεν ναοί εἰδώλων ἐλύθησαν.
ἐντεῦθεν ἀγάλματα, ὡς πηλός συνετρίβησαν,
τελεταί καί πανηγύρεις,
θυμιάματα, βακχεύματα,
καί αὐτός ἀήρ τῆς κνίσης μολυνόμενος,
ἔλαβε πέρας.
καί ἐδιδάχθη ἡ σύμπασα
τοῦ γνῶναι σου τό κράτος.
κἀγώ δέ προσπίπτω σοι.
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
Αὐτό καί μῦρον εὐωδιάζον,
καί πῦρ καταφλέγον τά πταίσματά.
ἐστι καί μάχαιρα ἡ διασπῶσα
τόν τοῦ κόσμου ἀντίπαλον,
καί πηγή σωτηρίαν πηγάζουσα.
θάλασσα ἀκύμαντος γλυκερά ἔχουσα νάματα,
τούς διψῶντας ποτίζουσα,
ποταμός ἐκ τῆς κοιλίας τῶν φιλούντων σε,
βρύων τό ρεῖθρον τῆς σῆς ἀγάπης,
ἐν ἦ κἀμέ ἐλκύσας,
ἀνενδότως κατάνυξον κράζειν σοι.
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
Ὕψιστε μόνε ἱλάσθητί μοι,
ὁ πόρνας καί τελῶνας δεξάμενος,
εἰ γάρ καί πταίσμασι πολλοῖς κρατοῦμαι,
ἀλλ΄ ὑμνῶ τόν Παράκλητον,
καί καθώς προσκυνῶ τόν γεννήτορα,
τήν αὐτήν προσκύνησιν
προσκομίζω τῷ Πνεύματι.
κοινωνόν γαρ καί σύνθρονόν ἐστι καί ἀΐδιον.
μία γάρ δόξα καί αὐθεντία,
Πατρός Υἱοῦ,
καί Πνεύματος Ἁγίου.
Τριάς ὁμοούσιε.
πεσόντα ρᾳθυμίᾳ.
μετανοίᾳ με Σῶτερ μου ἀνάστησον.
[1] Γιά τήν ἔντυπη ὑμνογραφία τῆς Κυριακῆς τῆς Πεντηκοστῆς καί τοῦ ἑβδομαδιαίου μεθέορτου ἑορτολογικοῦ της κύκλου, βλ. Πεντηκοστάριον, Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἔκδοση ΣΤ’, Ἀθήνα 2002, σσ. 231-259.
[2] Γιά τήν κύρια διαρρύθμιση καί συστολή τῆς ὑμνογραφίας πού ἔλαβε χώρα κατά τήν ἐποχή τοῦ Μανουήλ Κομνηνοῦ (ΙΒ’ αἰ.), βλ. Π. Τρεμπέλα, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, Ἀθῆναι 1949, σσ. λ’-λα’.
[3] Γιά τήν ἐκτός τοῦ ἐντύπου Πεντηκοσταρίου δημοσιευμένη υμνογραφία καί τήν πλήρη καταγραφή της, βλ. Χρ. Ἰωαννίδη, Οἱ ὕμνοι τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς στήν βυζαντινή καί μεταβυζαντινή μελοποιΐα, διδακτορική διατριβή στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Ἀ.Π.Θ., Θεσ/νίκη 2015, σσ. 128-149 καί Ἰ. Μεσολωρᾶ, (πρωτοπρεσβυτέρου), Τό ἔντυπο Πεντηκοστάριο καί ἡ ἐκδοτική ἐξέλιξή του, συμβολή στήν ἱστορία τοῦ ὀρθόδοξου λειτουργικοῦ βιβλίου, διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ πού ἐκπονήθηκε στήν Θεολογική Σχολή τοῦ Ἐθνικοῦ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 2003, σσ. 446-455.
[4] Σημειωτέον ὅτι ἡ μία σειρά τοῦ β’ ἤχου, ἡ ὁποῖα προορίζεται Τῇ Πέμπτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ, μοιράζεται τά δύο της προσόμοια τροπάρια μέ τήν ἀντίστοιχη πού προορίζεται τῇ Δευτέρᾳ ἑσπέρας, βλ. πκ., σσ. .
[5] Τό τροπάριο αὐτό συμπίπτει σέ πολλά σημεῖα μέ τό β’ Κάθισμα τῆς Α’ Στιχολογίας τοῦ Ὄρθρου τῆς Πέμπτης στό βιβλίο τῆς Παρακλητικῆς καί ἀποτελεῖ πιθανότατα μίμημά του.
[6] Πρόκειται γιά περίπτωση προσομοίου Ἰδιομέλου, τό ὁποῖο τίθεται τέταρτο στήν σειρά τῆς ὁμάδας τῶν Στιχηρῶν τοῦ γ’ ἤχου, μέ ἐπικεφαλῆς τό Ἰδιόμελο «Νῦν τό Παράκλητον Πνεῦμα…», βλ. Πεντηκοστάριον, σ. 246 καί πκ., σ.
[7] Γιά τούς Λόγους τῶν Καππαδόκων καί τῶν ὑπολοίπων Πατέρων μέ θέμα τό Ἅγιο Πνεῦμα καί τήν Πεντηκοστή, βλ. F. Cavallera, Πίνακες Ἑλληνικῆς Πατρολογίας J.-P. Migne (μετα-φρασθέντες καί διασκευασθέντες ὑπό Βασ. Δ. Φανουργάκη), Ἀθήνα 2008, σσ. 368-370 καί 453-454 ἀντίστοιχα. Εἰδικότερα γιά τόν Γρηγόριο Θεολόγο, βλ. Λόγος ΜΑ’, Περί Ἁγίου Πνεύ-ματος καί Λόγος ΛΑ’, Εἰς τήν Πεντηκοστήν, PG 36, σσ. 133-172 καί 427-452 ἀντίστοιχα.
[8] Γιά τόν θεολογικό καί ποιητικό σχολιασμό τῶν ἀνέκδοτων ὕμνων της, καθώς καί γιά τό μέλος τῶν ἐκτός τοῦ ἐντύπου Πεντηκοσταρίου Ἰδιομέλων τῆς ἑορτῆς, βλ. Χρ. Ἰωαννίδη, Οἱ ὕμνοι…, σσ. 150-158 καί σσ. 191-202 ἀντίστοιχα.
[9] Βλ. τήν φωτοαναστατική ἔκδοση τοῦ κώδικα ἀπό τόν J. Raasted, Hirmologium Sabbaiticum, I: Pars Suppletoria & II: Pars Principalis, “Monumenta Musicae Byzantinae” 8, Serie Principale, Copenhagen 1968..
[10] Τό κείμενο παρουσιάζεται σέ κάθετη ἀνά κῶλα διάταξη, τά ὁποῖα προκύπτουν μέ βάση τήν ποιητική ἤ μουσική, ἀνάλογα μέ τό εἶδος τοῦ κώδικα, στίξη. Οι παρενθέσεις στην επικεφαλίδα των ύμνων περικλείουν, επιπροσθέτως του καταγραφόμενου κειμένου, απαραίτητες πληροφορίες πού παρέχονται από τά ίδια τά χείρογραφα, καθώς και με πλάγια γράμματα τις πηγές προέλευσής των. Σημειωτέον οτί όταν οι πηγές είναι πλέον της μίας αναφέρεται πρώτη αυτή που έχει επιλεγεί για την καταγραφή του κειμένου του ύμνου, με τις διάφορετικές γραφές που απαντώνται στις υπόλοιπες πηγές να καταχωρούνται στο κριτικό υπόμνημα. Επιπλέον, εντός του κριτικού υπομνήματος εκτίθενται και οι αγιογραφικές παραπομπές των καταγραφόμενων ύμνων.
[11] Στό συγκεκριμένο σημεῖο τό κείμενο ἀποδίδεται ἀπαράλλακτα, μέ βάση τήν ἀκριβή γραφή τοῦ πρωτοτύπου καί χωρίς καμμία μορφή ἀποκατάστασης.
[12] Τῇ Τετάρτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ Ε.
[19] «ὡς ἰδίους μαθητάς
[21] «ἀσυγχύτως συμπροσκυνούμενον»
[22] καί πίστει κράξωμεν
