Μέγας Κωνσταντίνος: η θρησκευτική του πολιτική
17 Ιουνίου 2024(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=400982)
Βιβλιοκριτική στο βιβλίο του Κώστα Καραστάθη: Ο Μεγάλος Κωνσταντίνος… Κατηγορίες και αλήθειες
Περισσότερο, βέβαια, από τους πολεμικούς άθλους του Κωνσταντίνου, τη διπλωματία που αναπτύσσει απέναντι στα υπόλοιπα μέλη του τετραρχικού συστήματος και τις ίντριγκες στις οποίες αναπόφευκτα εμπλέκεται λόγω του ανταγωνισμού μαζί τους (βλ., ιδίως, σσ. 36-47 και 62 εξ.), ο Καραστάθης ενδιαφέρεται για τη σχέση του με τον χριστιανισμό, το πιο επίμαχο θέμα στην έρευνα που προκαλεί ατέρμονες συζητήσεις ανάμεσα στους ειδικούς – ιστορικούς, θεολόγους, φιλόλογους, και βυζαντινολόγους. Αρχής γενομένης από τον Eduard Gibbon και το περιβόητο έργο του The Decline and Fall of the Roman Empire, έχει διαμορφωθεί στους ακαδημαïκούς κύκλους του εξωτερικού μία ιδιαίτερα αρνητική εικόνα για τον Κωνσταντίνο, όπως ανέφερα προηγουμένως, την οποία ο συγγραφέας μας προσπαθεί να ανασκευάσει.
Όταν φθάνει, λοιπόν, στα γεγονότα του 324, διακόπτει την αφήγησή του και ανατρέχει στις διάφορες κατηγορίες που έχουν διατυπωθεί στη βιβλιογραφία εναντίον του, ζυγίζοντας με βάση τις πληροφορίες που μας παρέχουν οι γραμματειακές πηγές της αρχαιότητας και του μεσαίωνα, χριστιανικές και εθνικές, από τον Λακτάντιο, τον Ευσέβιο Καισαρείας και τον Ζώσιμο έως τον Νικηφόρο Κάλλιστο και τον Κεδρηνό, το βάρος και την ιστορική ακρίβειά τους. Καταπιάνεται, κατ’αρχήν, με την ιστορικότητα του οράματος του Κωνσταντίνου ἐν τούτῳ νίκα, η οποία έχει αμφισβητηθεί στην έρευνα από τον 19ο αιώνα (σσ. 81-92). Δεν θα ήθελα να επιμείνω ιδιαίτερα, εφόσον το ζήτημα έχει χάσει την επικαιρότητά του κι ελάχιστα απασχολεί πλέον τους ειδικούς επιστήμονες, οι οποίοι δέχονται στην πλεινότητά τους ότι, όσο και εάν έχει συνυφανθεί με θρύλους και αναχθεί στη σφαίρα της θρησκευτικής φαντασίας[1], το όραμα το οποίο, σύμφωνα με τον Λακτάντιο και τον Ευσέβιο, βλέπει ο Κωνσταντίνος πριν από τη μάχη με τον Μαξέντιο στη Μιλβία γέφυρα[2] ανταποκρίνεται στα γεγονότα, εφόσον από το χρονικό αυτό σημείο κι εξής ακολουθεί μία συνεπή πολιτική υπέρ της χριστιανικής θρησκείας. Λίγους μόλις μήνες μετά τη θριαμβευτική είσοδό του στη Ρώμη ταξιδεύει στα Μεδιόλανα κι εκδίδει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας με το οποίο οι διωγμοί παίρνουν οριστικό τέλος (313).
Η εικονα του εξωφύλλου του βιβλίου είναι έργο του αγιογράφου Μπάμπη Πυλαρινού
Λαμβάνει, επίσης, μία σειρά ευνοïκών μέτρων υπέρ της Εκκλησίας, όπως τη χρηματοδότησή της από το δημόσιο ταμείο και την απαλλαγή του κλήρου της από τη φορολογία, ενώ εγκαινιάζει ένα οικοδομικό πρόγραμμα με την ανέγερση μαρτυρίων η ναών στην αιώνια πόλη, το οποίο θα επεκτείνει στη συνέχεια και στις επαρχίες της Αυτοκρατορίας. Κατά συνέπεια, η μάχη στη Μιλβία γέφυρα τον Οκτώβρη του 312 αποτελεί πράγματι τομή στην πορεία του Κωνσταντίνου: τότε πραγματοποιείται μία αλλαγή στον θρησκευτικό του προσανατολισμό[3], την οποία δεν προμηνύει η θητεία του ως καίσαρας της Γαλατίας, της Βρετανίας και της Ισπανίας τα προηγούμενα χρόνια. Όμοια με τον Παύλο, ο αυτοκράτορας μεταστρέφεται αιφνιδιαστικά στην πίστη του Ιησού-Χριστού – αν και ο δικός του δρόμος προς τη Δαμασκό δεν μοιάζει με του αποστόλου: περνάει μέσα από το πεδίο της μάχης, τις σωρούς των νεκρών στρατιωτών και τις δολοπλοκίες στους διαδρόμους των βασιλικών ανακτόρων. Μεγαλύτερη σημασία έχει να δούμε τη δεύτερη εναντίον του κατηγορία, που εξετάζει στο βιβλίο του ο Καραστάθης, εάν η μεταστροφή αυτή είναι ειλικρινής ή υπαγορεύεται από ιδιοτελή κίνητρα κι εξυπηρετεί σκοπιμότητες (σσ. 93-108). Πρόκειται για μία κατηγορία σοβαρή, γιατί ο Κωνσταντίνος το επόμενο διάστημα, μέχρι τη σύγκρουσή του με τον Λικίνιο το 324 μ.Χ., μοιάζει να πατάει στη θρησκευτική του πολιτική ‘σε δύο βάρκες’: τον χριστιανισμό και την ηλιολατρεία. Ας μου επιτραπεί να εκθέσω κάπως λεπτομερέστερα τα ιστορικά δεδομένα, προκειμένου να σχηματί-σουμε μία, όσο το δυνατόν, πληρέστερη εικόνα για το σύνθετο αυτό ζήτημα που απασχολεί την έρευνα και τον τρόπο που τοποθετείται ο Καραστάθης απέναντί του.
Αναμφίβολα η θρησκευτική πολιτική του Κωνσταντίνου, καθόλο το διάστημα της συγκυβέρνησής του με τον Λικίνιο, χαρακτηρίζεται από μία ‘δημιουργική ασάφεια’[4]. Στη θριαμβική αψίδα που ανεγέρθη το 315 για τον αποθανατισμό της νίκης του επί του Μαξεντίου αναγράφεται με μνημειώδεις χαρακτήρες ότι ο «ευσεβής και μακάριος αύγουστος», Φλάβιος Κωνσταντίνος ο Μέγας, εκδικήθηκε με τα όπλα τον τύραννο και τους ακολούθους του για χάρη της πολιτείας, «παρακινημένος από τη θεότητα και τη μεγαλωσύνη της ψυχής του» – στα λατινικά instictu divinitatis mentis magnitudine. Η αφηρημένη διατύπωση divinitas σε ένα δημόσιο μνημείο, αφιερωμένο στον αυτοκράτορα από τη σύγκλητο και τον λαό της Ρώμης, δικαίωνε σε μεγάλο βαθμό τις φήμες που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους χριστιανούς και αντανακλώνται στην ιστοριογραφία της εποχής ότι, πριν από την αναμέτρησή του με τον Μαξέντιο, ο Κωνσταντίνος είχε δεχθεί την αποκάλυψη του Ιησού-Χριστού, ο οποίος τον διέταξε να χαράξει το σταυρόγραμμα ή το Χι-Ρο στις ασπίδες των στρατιωτών του. Με τη βοήθεια του θεïκού συμβόλου έτρψε σε φυγή τις λεγεώνες του αντιπάλου του στο πεδίο της μάχης. Ο ανάγλυφος, ωστόσο, διάκοσμος της αψίδας, που αναπαριστά τον Θεό-Ήλιο να ανεβαίνει με το άρμα του στον ουρανό και σκηνές θυσίας στον Απόλλωνα και τον Ηρακλή, μετέδιδε έναν διαφορετικό μήνυμα στον περαστικό που περιεργαζόταν το μνημείο ή περνούσε κάτω από τις καμάρες του στο κέντρο της αιώνιας πόλης. Επιπλέον, παρά την ανάμειξή του στα εσωτερικά της Εκκλησίας με αφορμή τη δονατιστική έριδα, καθώς και τα ευεργετικά μέτρα που λαμβάνει υπέρ της, ο Κωνσταντίνος διατηρεί στην νομισματοκοπία του τα χαρακτηριστικά ενός εθνικού ηγέτη.
Ο συνηθέστερος τύπος νομίσματος που κόβεται με την προτομή του στα εργαστήρια του κράτους είναι ο SOLI INVICTO COMITI, όπου εικονίζεται να στεφανώνεται από τον Θεό-Ήλιο νικητής ή να παραλαμβάνει από αυτόν την εξουσία στην υδρόγειο σφαίρα. Χρυσά, επίσης, νομίσματα που κυκλοφορούν από το νομισματοκοπείο του Ticinum το 313, έναν χρόνο μετά τη νίκη του επί του Μαξεντίου, τον αναπαριστούν με στρατιωτική περιβολή και δόρυ στο χέρι να βαδίζει στη μάχη με τον «Ανίκητο Ήλιο» στο πλευρό του. Σε επιγραφές, πάλι, νομίσματα κι επίσημα έγγραφα φέρει τον τίτλο INVICTUS που ανήκει παραδοσιακά στον Ήλιο. Είναι σαφής η πρόθεση του Κωνσταντίνου να συνδέσει τη βασιλεία του με έναν θεό αποδεκτό από τους υπηκόους του που έμεναν πιστοί στην παλαιά θρησκεία. Δικαιολογημένα, λοιπόν, θα τον κατηγορούσε κανείς για απόκλιση στον παγανισμό και διπλοπροσωπία. Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η φυσιογνωμία του Ήλιου που επιλέγει για θείο προστάτη είναι ρευστή και συγκεχυμένη. Περισσότερο από ένας θεός που εγείρει αισθήματα δέους και σεβασμού στην ανθρώπινη ψυχή, ο Sol Invictus είναι ένα σύμβολο στην προπαγάνδα της αυλής για την αιωνιότητα του αυτοκράτορα (aeternitas Augusti), την ακαταμάχητη στρατιωτική ρώμη του (invictus imperator) και τον χρυσούν αιώνα που ανατέλλει στην ανθρωπότητα με την άνοδό του στον θρόνο (saeculum aureum ή felicitas temporum). Η θρησκευτική σημασία του είναι μικρή κι έγκειται, παρόμοια, στο επίπεδο των συμβόλων. Kορυφαίος αστέρας του ουρανού και πηγή ζωής για τον άνθρωπο και όλους τους έμβιους οργανισμούς στην πλάση, ο Ήλιος θεωρείται μία εικόνα ή προβολή του Ύψιστου Θεού στο ορατό σύμπαν· η παντοκρατορία του ανάμεσα στα αισθητά αποτυπώνει με ακρίβεια, σύμφωνα με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις της εποχής, την ιεραρχική δομή του νοητού κόσμου.
Δύσκολα, εξάλλου, μπορεί να εκλάβει τον Ήλιο κανείς σαν μία θεότητα με αποκρυσταλλωμένα χαρακτηριστικά ή αυτοδύναμη παρουσία. Κείμενα της ύστερης αρχαιότητας, όπως η συλλογή των Ορφικών Ύμνων από τον 3ο αιώνα μ.Χ., οι Μαγικοί Πάπυροι και επιγραφικό υλικό που σώζεται από την ίδια περίοδο, καταδεικνύουν την έντονα συγκρητιστική φύση του, καθώς συγχωνεύει στη μορφή του θεούς από διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις: τον Δία και τον Απόλλωνα από τον ελληνικό Όλυμπο, τον Σάραπι από την Αίγυπτο των Πτολεμαίων, τον συριακό θεό Ελαγάβαλο ή τον Πέρση Μίθρα. Από τους θεούς που ταυτίζονταν μαζί του δεν εξαιρείται και ο Ιησούς-Χριστός. Η τέλεση της λατρείας του την Κυριακή, την dies Solis σύμφωνα με το ρωμαïκό ημερολόγιο, και ο προσανατολισμός των πιστών του προς την Ανατολή, κατά τη διάρκεια της προσευχής τους, είχαν ως αποτέλεσμα, όπως μας πληροφορεί ο Τερτυλλιανός, να συγχέεται από τους εθνικούς με τον «Ανίκητο Ήλιο»[5]. Οι ποιητικές, τέλος, εικόνες με τις οποίες υμνείται το μεγαλείο του στην Αγία Γραφή –«ήλιος της δικαιοσύνης» (Μαλ 3, 2), «φως του κόσμου» (Ιω 8, 12) ή «φως που ανατέλλει από ψηλά και φωτίζει αυτούς που ζουν στο σκοτάδι» (Λκ 2, 78-79)– τόνιζαν έτι πλέον τη συνάφειά του με τον θεό που βλέπουμε στην νομισματοκοπία του Κωνσταντίνου να στέφει τον αυτοκράτορα νικητή ή να του παραδίδει τα σκήπτρα της βασιλείας του orbis terrarum. Η επίδειξη, συνεπώς, στα νομίσματα της εύνοιας που απολαμβάνει ο Κωνσταντίνος από τον Θεό-Ήλιο δεν σημαίνει αναγκαστικά την υπαναχώρησή του προς την ειδωλολατρία. Εμπίπτει στο ίδιο πλαίσιο της ‘δημιουργικής ασάφειας’ που διέπει την πολιτική του στα θρησκευτικά ζητήματα, όταν μοιράζεται ακόμα με τον Λικίνιο τον ρωμαïκό θρόνο.
Κάλλιστα ο Sol θα μπορούσε να ερμηνευτεί από τους χριστιανούς ως μία συγκαλυμμένη αναφορά στον Κύριον της Εκκλησίας, που εμπνέει τον αυτοκράτορα και του χαρίζει τη νίκη στον πόλεμο, όπως από τους εθνικούς ως ένδειξη της αφοσίωσής του στον Μίθρα, τον Απόλλωνα ή κάποιον άλλον από τους θεούς του ειδωλολατρικού πάνθεου. Λόγω της ρευστής φύσης του, ο Ήλιος προσέφερε στον οπαδό της κάθε θρησκείας τη δυνατότητα να τον ταυτίσει με τον θεό που επιθυμούσε· ταυτόχρονα, ανύψωνε το πνεύμα του προς την ανώτατη θεία αρχή, απείκασμα της οποίας αποτελούσε στον αισθητό κόσμο. Ιδίως για τα καλλιεργημένα στρώματα με φιλοσοφική παιδεία, η αναγωγή αυτή από τον αισθητό στον νοητό ήλιο ήταν προφανής κι επιβεβλημένη. Με άλλα λόγια, ο «Ανίκητος Ήλιος» είναι το ακριβές αντίστοιχο του Υψίστου Θεού (summus deus), την παρουσία του οποίου εντοπίζουμε στα διάφορα –φιλολογικά ή αρχιτεκτονικά– μνημεία που άφησε πίσω της η εποχή του Κωνσταντίνου: το διάταγμα ανεξιθρησκίας των Μεδιολάνων, τον πανηγυρικό του 313 στους Τρεβήρους της Γαλατίας και την αψίδα θριάμβου προς ανάμνησιν της νίκης στη Μιλβία Γέφυρα, για να περιοριστώ μόνον στα πιο γνωστά και πολυσυζητημένα[6]. Ένα προς ένα μας οδηγούν στo ίδιο ομιχλώδες τοπίο του θρησκευτικού συγκρητισμού και των ενοθεïστικών αναζητήσεων της φιλοσοφίας, μέσα από το οποίο ο χριστιανισμός αναδύεται για πρώτη φορά ως religio licita, σπάζοντας τον κλοιό της κοινωνικής απομόνωσης στον οποίο βρίσκονταν ως τις αρχές του 4ου αιώνα.
Έχοντας κατά νου τα παραπάνω δεδομένα, με βάση τα οποία διεξάγεται η ακαδημαïκή συζήτηση σε διεθνές επίπεδο στις μέρες μας, μπορούμε να αποτιμήσουμε πιο υπεύθυνα την αξία του βιβλίου του Κώστα Καραστάθη. Πώς λύνει τον γρίφο της θρησκευτικής ταυτότητας του Μεγάλου Κωνσταντίνου ο συγγραφέας μας; Αναγνωρίζει, κατ’ αρχήν, το ζήτημα που τίθεται με τη νομισματοκοπία του, σημειώνοντας πως «[ο]ρισμένοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο Κωνσταντίνος μέχρι το 321 μ.Χ. ήταν πιστός στο Δωδεκάθεο, επειδή μέχρι τότε κυκλοφορούσαν νομίσματα, που είχαν ως έμβλημα την εικόνα του Άρη, του Ηρακλή, του Απόλλωνα και του Μίθρα, και μετά το 321 μ.Χ. άρχισαν να τυπώνονται στα ρωμαïκά νομίσματα χριστιανικά σύμβολα» (σ. 105). Αναφέρεται στη συνέχεια στα νεότερα ευρήματα τα οποία έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη· μας πληροφορεί, συγκεκριμένα, ότι «σήμερα έχουν βρεθεί νομίσματα του 317 και 318 μ.Χ. με την εικόνα του Μ. Κωνσταντίνου στη μία όψη, και στο σύμπλεγμα των εικόνων της άλλης πλευράς να εμφανίζεται ο σταυρός και μάλιστα ισόπλευρος» (σ. 106). Κατά τη γνώμη του, λοιπόν, η έμφαση που δίδεται από πολλούς ερευνητές στον ειδωλολατρικό χαρακτήρα της νομισματοκοπίας του Κωνσταντίνου είναι υπερβολική και δημιουργεί –εσκεμμένα ή μη– παρανοήσεις. Προσθέτει παρακάτω πως «αν ο Κωνσταντίνος καθυστέρησε πέντε χρόνια να εμφανίσει στα νομίσματα τα χριστιανικά σύμβολα[7] δεν έχει καμιά σχέση με τη θεμελιωμένη χριστιανική πίστη του. Απλώς, η σύνεση και η οξυδέρκειά του τού υπαγόρευσαν την τακτική της αποφυγής προκλήσεων προς τους παγανιστές στρατιώτες του, που ήταν αναμφισβήτητα περισσότεροι από τους χριστιανούς. Το αποτέλεσμα της συνετής αυτής τακτικής», καταλήγει στον συλλογισμό του, «τον δικαίωσε» (ό.π.). Αν και, βέβαια, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Καραστάθης λύνει οριστικά τον γρίφο που πονοκεφαλιάζει εδώ και δεκαετίες την έρευνα, οι παρατηρήσεις του είναι ενδιαφέρουσες, τεκμηριωμένες στη βιβλιογραφία και τις πηγές, και ουσιαστικές προκειμένου να προσεγγίσουμε με νηφαλιότητα την ιστορική αλήθεια.
Ο συγγραφέας μας δεν αρνείται ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν ένας πολιτικός, ο οποίος εκ των πραγμάτων, λόγω της θεσμικής θέσης του στο οικοδόμημα του Imperium romanum, έπρεπε να λογαριάσει την κοινή γνώμη, να τη διαχειριστεί επικοινωνιακά και να προβεί σε υποχωρήσεις απέναντί της. Κάνοντας μνεία της «συνετής τακτικής» του Κωνσταντίνου και «της αποφυγής προκλήσεων» από μέρους του, παραδέχεται τους ελιγμούς στους οποίους προέβη για να εξασφαλίσει την εύνοια των ειδωλολατρών υπηκόων του, αντιμετωπίζοντας με οξύνοια και ρεαλισμό την κατηγορία εναντίον του για πολιτικαντισμό και διπλοπροσωπία[8]. Με την ίδια οξύνοια και αίσθηση ρεαλισμού αποκρούει στη συνέχεια του βιβλίου του και τις άλλες μομφές που προσάπτονται στον Μεγάλο Κωνσταντίνο: την αμφιταλάντευσή του ανάμεσα στην ορθοδοξία και τον αρειανισμό (σσ. 233-247), τη βάπτισή του στο νεκροκρέββατο από τον Ευσέβιο Νικομηδείας (σσ. 253-270), την κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος για λόγους προσωπικής προβολής (σσ. 223-232), τη λεηλασία και καταστροφή ειδωλολατρικών ναών (σσ. 213-222) και τόσες άλλες.
Οπωσδήποτε, η αγάπη του Καραστάθη για τον Κωνσταντίνο βαραίνει καθοριστικά στην κρίση του: πολλές φορές δέχεται αβασάνιστα τις πληροφορίες που μας παρέχουν γι’ αυτόν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, αγνοεί ή χρησιμοποιεί επιλεκτικά τη βιβλιογραφία και καταλήγει σε βιαστικά συμπεράσματα, που θα ήθελαν περισσότερο ‘κόσκινο’, με αποτέλεσμα η ιστορική μελέτη του να δίνει την εντύπωση μιας δοξολογίας για τον άγιο και ισαπόστολο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επ’ ουδενί λόγω, όμως, οι απόψεις που εκφράζει δεν είναι αυθαίρετες· προκύπτουν από την εξέταση του πηγαίου υλικού και αποτελούν στον σύνολό τους έναν αντίλογο σε παγιωμένες αντιλήψεις της έρευνας επωφελή για αναγνώστη· τον προκαλούν να σκεφτεί και του δίνουν το ερέθισμα για έναν γόνιμο αναστοχασμό πάνω στην προσωπικότητα και το έργο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Εξάλλου, ποιος από εμάς τους πανεπιστημιακούς, που πραγματευόμαστε –υποτίθεται– τα θέματα τα οποία εμπίπτουν στο γνωστικό μας αντικείμενο με ψυχρή λογική, μένοντας πιστοί στην επιστημονική μεθοδολογία, μπορεί να υποστηρίξει ότι είναι απόλυτα αντικειμενικός και αμερόληπτος; Διάφοροι παράγοντες μας υποχρεώνουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να παρεκκλίνουμε, από τον κανόνα του ορθού λόγου. Ας μη γινόμαστε, λοιπόν, αυστηροί κριτές των άλλων. Ὁ ἀναμάρτητος, όπως λέει και το Ευαγγέλιο, πρῶτος τὸν λίθον βαλλέτω! Συγχαίρω τον εκδοτικό οίκο Ακρίτας για την πρωτοβουλία του να ξαναφέρει στις προθήκες των βιβλιοπωλείων το σημαντικό βιβλίο του Καραστάθη, το οποίο αποτελεί ένα χρήσιμο συμπλήρωμα στην καθεαυτό επιστημονική βιβλιογραφία για τον Κωνσταντίνο, κι εύχομαι να είναι καλοτάξιδο, συμβάλλοντας ουσιαστικά στον προβληματισμό του Νεοέλληνα για τις ιστορικές του καταβολές και την εθνική ταυτότητά του.
Υποσημειώσεις:
[1] Ως μία σπάνια μορφή του φυσικού φαινομένου άλως το εξηγεί ο Jones μαζί με πολλούς άλλους ερευνητές (ό.π., σ. 93).
[2] Λακτάντιος, De mortibus persecutorum XLIV, 4-9 και Ευσέβιος Καισαρείας, Βίος Κωνσταντίνου I, 28-32. Πρβλ. του ιδίου, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία IX, 9, 2-8
[3] Το «ποιοτικό άλμα» του προς τον χριστιανισμό, όπως το χαρακτηρίζει ο Girardet, «Die Konstantinische Wende und ihre Bedeutung für das Reich», ό.π., σ. 26 (qualitative Sprung).
[4] Ή μία «συνειδητή ασάφεια» (conscious ambiguity), σύμφωνα με τον N.Η. Baynes, The Great Persecution, στο Cambridge Ancient History, τόμ. 12 (The Imperial Crisis and Recovery A.D. 193-324), Καίμπριτζ 1939, σ. 685. Η ανάλυση της θρησκευτικής πολιτικής του Κωνσταντίνου που ακολουθεί στη συνέχεια έχει αντληθεί από τη μελέτη μας «Ο Μέγας Κωνσταντίνος μπροστά στον summmus deus: φιλοσοφικός και χριστιανικός μονοθεïσμός την ύστερη ρωμαïκή περίοδο», στον συλλογικό τόμο Ο Μέγας Κωνσταντίνος και η εποχή του, επιμ. Χρήστου-Κατσώνη-Μποζίνης, σσ. 145-150, όπου και λεπτομερής βιβλιογραφία για το θέμα.
[5] Ad Nationes I, 13.
[6] Για το διάταγμα της ανεξιθρησκίας και τον πανηγυρικό στους Τρεβήρους το 313, δες Μποζίνης, «Ο Μέγας Κωνσταντίνος μπροστά στον summmus deus», ό.π., σσ. 133-139.
[7] Από το 312, δηλαδή, όταν ανακηρύσσεται Augustus maximus κι αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση του δυτικού τμήματος της Αυτοκρατορίας.
[8] Σίγουρα, ο Καραστάθης δεν έχει άδικο. Γιατί θα πρέπει να κατηγορούμε ως διπλοπρόσωπο και υποκριτή έναν Ρωμαίο ηγέτη ο οποίος αγνωνιίζεται να διατηρήσει την ενότητα του πληθυσμού της Αυτοκρατορίας, κατευνάζοντας τα πάθη που είχε ξεσηκώσει στην καρδιά των οπαδών της παλαιάς και της νέας θρησκείας ο μακροχρόνιος διωγμός των Τετραρχών κατά της Εκκλησίας; Κάθε αρχηγός πολιτικού κόμματος στη χώρα μας που ανέρχεται στην εξουσία, δεν υπόσχεται την επαύριον της νίκης του στις εθνικές εκλογές ότι θα είναι «ο πρωθυπουργός όλων των Ελλήνων»;
