Οι σύγχρονες ηθικές θεωρίες: H δεοντοκρατία

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=414154)

Στα τέλη του 18ου αιώνα κάνει την εμφάνισή του ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του ρεύματος της Δεοντοκρατίας (του ρεύματος εκείνου της ηθικής φιλοσοφίας δηλαδή που φθάνει μέχρι το σήμερα και πρεσβεύει ότι η ηθική αξιολόγηση ενός ατόμου θα πρέπει να γίνεται με κριτήριο την «πρόθεση» κι ότι η ηθική ορθότητα μιας πράξης κρίνεται από την παραβίαση ή μη ενός ηθικού νόμου που είναι παγκόσμιος κι έχει μάλιστα καθολική ισχύ). Επρόκειτο για τον σπουδαίο Γερμανό φιλόσοφο Immanuel Kant (1724-1804).

Στην προσπάθειά του να διερευνήσει τους θεμελιώδεις νόμους της ηθικής, ο Kant κρατά αποστάσεις από την ανθρώπινη φύση, μένει έξω απ’ αυτή κι ανάγει την ηθική στην αφηρημένη σκέψη καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως βάση της ηθικής είναι «η αίσθηση του καθήκοντος», μιαν αίσθηση που αφορά αμιγώς την ανθρώπινη λογική και δεν εμπλέκει τα συναισθήματα των ανθρώπων, τις προτιμήσεις τους και τα προσωπικά τους οφέλη [86]. Σύμφωνα με τον Kant, η ανθρώπινη λογική δύναται να παραγάγει δύο είδη κανόνων: αυτούς που βασίζονται στο συμφέρον και δεν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για μια συμπεριφορά ηθική κι εκείνους που αφορούν την έμφυτη δυνατότητα του ανθρώπου να διακρίνει το δίκαιο από το άδικο και το καλό από το κακό, την αίσθηση του καθήκοντος κάθε ορθολογικά σκεπτόμενου όντος δηλαδή, που συνιστά τον υπέρτατο νόμο των πράξεών του, τον ηθικό νόμο που όμως καμία σχέση δεν έχει με τις ανάγκες, τις επιθυμίες του και τα συναισθήματά του παρά μόνον με τη έλλογη θέλησή του και συνιστά αυτοσκοπό [87].

Ο Kant πίστευε ότι η βάση της ηθικής αποτελούσε παγκόσμιο ηθικό νόμο που ίσχυε για όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από το πολιτισμικό πλαίσιο (τον τόπο και το χρόνο δηλαδή) ενώ με την θεώρησή του για την ηθική κατέστησε τον άνθρωπο αυτόνομο, αποκλειστικά υπεύθυνο για τις πράξεις του κι απαλλαγμένο από οποιαδήποτε εξωτερική ρύθμιση για την ηθική του μοίρα καταλήγοντας να υποστηρίζει ότι μέσα απ’ αυτήν την οπτική κάθε άνθρωπος όχι μόνον δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μέσον επίτευξης οποιουδήποτε οφέλους από τους άλλους αλλά ολόκληρη η ανθρωπότητα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως σκοπός των άλλων [86]. Βασιζόμενος πάνω σ’ αυτήν ακριβώς τη θέασή του για τη ζωή και την ηθική, ο Kant διατύπωσε την περίφημη «κατηγορική προσταγή»:  «Να ενεργείς πάντα σα να έπρεπε ο γνώμονας της πράξης σου να γίνει με τη θέλησή σου καθολικός νόμος της φύσης» [88]. Για τον Γερμανό φιλόσοφο, ο απόλυτος σεβασμός στην αξιοπρέπεια αλλά και την ελευθερία όχι μόνον όλων των ανθρώπων αλλά και του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά –κι εδώ είναι η διαφορά- ήταν μια συνθήκη απαράβατη καθώς απέρριπτε κατηγορηματικά τη «θυσία» του ενός ατόμου για χάρη του συνόλου και των πολλών [86] ενώ τόνιζε πως η ηθική δεν είναι ένας τρόπος ή ένα δόγμα για το πως να γίνουμε ευτυχισμένοι αλλά ένας τρόπος για το πως να αξίζουμε ώστε να γίνουμε ευτυχισμένοι, πως να αξίζουμε έτσι ώστε να δικαιούμαστε την ευτυχία δηλαδή ενώ συγκινεί η ρήση του: «δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή μου με πάντοτε καινούριο και αυξανόμενο θαυμασμό, όσο συχνότερα και σταθερότερα ασχολείται μαζί τους ο στοχασμός: ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου» [87].

(Συνεχίζεται)