Μια οσιακή μορφή: Πανάγος ο προεστώς και βοσκός – εκ Καστριτσίου Αχαΐας (1745-1830;).

Ιστορία.

Ο προεστός και βοσκός Πανάγος (Παναγόπουλος), εκ Καστρίτσιου της Αχαΐας (1745 – 1830;) είναι μία οσιακή μορφή που καταγράφει η τοπική ιστορία. Ο προεστός Πανάγος ο βοσκός, έμαθε να διαβάζει και να γράφει, καθώς επίσης απέκτησε και την ανώτατη γνώση και παιδεία, για να ερμηνεύει τις αρχαίες γραφές, σπουδάζοντας κοντά σε σοφούς και διδασκάλους στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και της Αγίας Λαύρας των Καλαβρύτων.

Το Χωριό Καστρίτσι (Καστρίτζι) κατά τον καιρό της τουρκικής σκλαβιάς είχε την αναφορά του και την επικοινωνία του, κυρίως με τα Χωριά των Καλαβρύτων. Καθώς επίσης και προς Άγιο Νικόλαο Βλασίας, Μάνεση και Μονή Μακελλαριάς, Αλαπαναγούς, μάλιστα θεωρείτο ως και το τελευταίο ορεινό Χωριό της επαρχίας των Καλαβρυτο-Χωρίων προς τα Δυτικά, έως και τα χρόνια περίπου πριν την Επανάσταση του 1821.

Προτιμούσαν και οι ίδιοι οι Καστριτσάνοι να πηγαίνουν με τα άλογά τους για έξι και επτά ώρες δρόμο προς τα Καλάβρυτα, μέσα απ’ τα γνωστά γι’ αυτούς και ασφαλή περάσματα των βουνών του Παναχαϊκού, παρά να πάνε προς τη Πάτρα για τρείς ώρες δρόμο, μέσα απ’ τα επικίνδυνα περάσματα, όπου σχεδόν πάντα θα παραμόνευαν με τις ενέδρες τους οι λήσταρχοι Τουρκαλβανοί και κυρίως μέσα απ’ το επικίνδυνο πέρασμα των Συχαινών.

Ο προεστός Πανάγος ο βοσκός γίνεται γνωστός στο δημόσιο βίο από πολύ νωρίς, μόλις απ’ την ηλικία των 22 ετών, περί το έτος 1767. Όπως και γράφεται σχετικά απ’ τον Ιωάννη Σποντή τον εκ Κρήτης, που τότε ζούσε στη πόλη της Πάτρας («Διήγησις δια στίχων ωραίων περί του βοσκού όπου εφανερώθη εις τον Μωρέα»,

κατά το 1767, με 792 στίχους, γράφηκε 18 Σεπτεμβρίου 1767). Μάλιστα η πληροφορία του αυτή καταχωρείται και στο βιβλίο: Αρχείον Εκκλησιαστικής Ιστορίας, που εκδόθηκε στη Κωνσταντινούπολη περί το 1911-1914, τόμ Α’, σελίδα 398, υπό του Εμμανουήλ Ι. Γεδεών.

Μέρος Α.

Ο Πανάγος ο βοσκός και προεστός είναι γνωστός και ως κτηνοτρόφος, αλλά κι ως προύχοντας της εποχής, έχοντας κοπάδια αιγοπροβάτων, τα οποία έβοσκε σε όλο το Παναχαϊκό όρος, έως και τα Καλάβρυτα, έχοντας ως βοηθούς τους τα ψυχοπαίδια του, τους τσοπάνηδες, που με τους σκύλους και με τις αγκλίτσες τους, θα καθοδηγούσαν τα κοπάδια του στη βοσκή επί του Παναχαϊκού όρους.

Η λαϊκή παράδοση απ’ τους παππούδες μας στο Καστρίτσι ή αλλιώς γνωστό και ως Καστρίτζι, διασώζει ότι ο ίδιος, θα επέβαινε σε άλογο και θα επέβλεπε γρήγορα και αποτελεσματικά, τόσο τα κοπάδια του, με τους τσοπάνηδες, όσο και άμεσα θα τους περιφρουρούσε, επιβλέποντας τον κάθε μακρινό κίνδυνο που θα εμφανιζόταν. Τα κοπάδια του τα πωλούσε στις ζωοπανηγύρεις στα Καλαβρυτο-Χώρια, καθώς και στο σημείο εκείνο κοντά στο Κάστρο της Πάτρας, στη Δεξαμενή, όπου εκεί θα τα καθοδηγούσε με τον ασφαλή οπλισμό και προστασία των τσοπάνηδών του.

Τα ζώα του, θα τα πωλούσε στις μεγάλες εορτές της χριστιανοσύνης για τα Χριστούγεννα και κυρίως για την Ανάσταση, θα τα έσφαζαν στη Δεξαμενή, κοντά στο Φρούριο Κάστρο, όπου υπήρχε το άφθονο νερό για τη καθαριότητα και ο λαός της Πάτρας, θα τα αγόραζε για να κάνει την Ανάσταση, διατηρώντας το κρέας με πάγους.

Οι ιερείς του ναού της Παντανάσσης είχαν γνωρίσει το προεστό Πανάγο το βοσκό που από ταπείνωση τότε αυτό-τιτλοφορείται σε αυτούς ως βοσκός. Συνομιλούν μαζί του και αυτοί αντιλαμβάνονται ότι έχουν να κάνουν με όχι με έναν απλό αγράμματο βοσκό, αλλά με έναν βοσκό που γνώριζε να διαβάζει και να γράφει. Πολύ σπάνιο πράγμα για την εποχή εκείνη της σκλαβιάς, μάλιστα απ’ τις συνομιλίες τους μαζί του, διαπίστωσαν ότι κατείχε και την ανώτατη γνώση και γνώριζε επιπλέον να ερμηνεύει με χάρη και σοφία τα αρχαία κείμενα.

Αποφάσισαν να τον προσκαλέσουν να μιλήσει στο εκκλησίασμα της Παντανάσσης και οι ομιλίες του πραγματικά τόνωσαν το ορθόδοξο ηθικό φρόνημα των Πατρινών που ήταν πολύ καταπιεσμένοι. Τότε στη Πάτρα ζούσαν αρκετοί Εβραίοι, που κατείχαν σε μεγάλο μέρος το εμπόριο και το παζάρι του Σαββάτου και ζητούσαν με μπαχτσίσι και με διάφορους άλλους τρόπους, απ’ τους Τούρκους κατακτητές, να μεταφερθεί το παζάρι του Σαββάτου, για την ημέρα της Κυριακής, που όμως είναι ημέρα αργίας για τους Ορθόδοξους.

Ήταν ένα πολύ κρίσιμο ιστορικό και χρονικό σημείο, έτσι ώστε αυτό το κακό να γίνει παγιωμένη πράξη στη Πάτρα, με τις όποιες επικίνδυνες προεκτάσεις για όλη την τότε κατεχόμενη Ελλάδα. Ήταν η εποχή που στην απέναντι Αιτωλία δρούσε αφυπνιστικά ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και από κει διέφυγε για τη Κωνσταντινούπολη, όπου σχολάρχης της πατριαρχικής ακαδημίας (1769-1774), εκείνη τη περίοδο ήταν ο αδελφός του Χρύσανθος ο Αιτωλός. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός δεν ζήτησε τότε το έτος 1770 καταφύγιο στη Κεφαλλονιά, γιατί οι Ενετοί τον νόμιζαν για πράκτορα των Ρώσων. Τα Ορλωφικά το 1770 αποδεκάτισαν το λαό κυρίως στη Πελοπόννησο, όπου οι τουρκ-αλβανοί ήταν ανεξέλεγκτοι, βίαζαν, έσφαζαν, πουλούσαν τους κατοίκους σε σκλαβοπάζαρα και έβαζαν τους προκρίτους και προεστούς να υπογράφουν ομολογίες και χρεωστικά. Απ’ το 1775 ο Κοσμάς Αιτωλός επιστρέφει και ιδρύει τη σχολή Αγρινίου στο Βραχώρι, ήταν η περίοδος όπου πήρε άδεια απ’ το Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Σοφρώνιο, για να συνεχίσει τις ιεραποστολικές περιοδείες του. Η επανάσταση που έγινε γνωστή και στη δημώδη λαϊκή μούσα με την ονομασία Ορλωφικά, απ’ το ρωσικό όνομα των αξιωματικών Ορλώφ, περί το 1770, ήταν ένα κίνημα ανεξαρτησίας που υποβοηθήθηκε απ’ τους Ρώσους, κατά των Τούρκων, με οδυνηρές συνέπειες εις βάρος των επαναστατημένων Ελλήνων.

Λίγο πριν απ’ αυτά τα Ορλωφικά φοβερά γεγονότα, περί το 1767 οι ιερείς της Πάτρας διέδωσαν τη ρητορική δεινότητα και ικανότητα του ταπεινού αυτό-ονομαζόμενου ως βοσκού, έτσι ώστε κατόπιν θέλησαν και τον προσκάλεσαν να ομιλήσει και στον τότε ναό του Αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου.

Οι ομιλίες του Πανάγου ήταν εμπεριστατωμένες και διδακτικές μέσα απ’ τα αρχαία και αγιογραφικά κείμενα, μέσα απ’ τους ιερούς πατέρες της εκκλησίας, μέσα απ’ τους ιερούς κανόνες, έτσι ώστε να εμψυχώσει δυναμικά το Πατραϊκό λαό και τελικά να απαιτήσουν με σθένος απ’ τους Τούρκους κατακτητές το παζάρι, να παραμείνει και να συνεχίσει να γίνεται το Σάββατο, ενώ όσοι δεν θα ήθελαν να πειθαρχήσουν σε αυτό, να αναγκαστούν να φύγουν απ’ τη πόλη των Πατρέων.

Τότε δημιουργήθηκαν τα έντονα επεισόδια διαμάχης και αρκετοί διαπληκτισμοί στη πόλη των Πατρέων, αλλά τελικά επεκράτησε η ορθόδοξη θέση του προεστού Πανάγου του βοσκού. Έγινε αρκετά γνωστός, έτσι ώστε να τον καλούν τακτικά να ομιλεί για τα σχετικά προβλήματα, τακτικά τόσο σε Αίγιο, σε Αχαγιά, σε Ναύπακτο, όπως μας αναφέρει και σε ιστορικές δημοσιεύσεις του και ο λογοτέχνης Ηλίας Δημητρόπουλος.

Μέρος Β’

Η παρουσία του ήταν πλέον απαραίτητη για τα επόμενα γεγονότα, που θα προετοίμαζαν τη μεγάλη επανάσταση του 1821 και την ορκωμοσία στην Αγία Λαύρα, πάνω στα λείψανα και τη κάρα του Αγίου Αλεξίου. Ο προεστός Πανάγος ο βοσκός εκ Καστριτσίου θα συμμετέχει σε όλες τις προεπαναστατικές συσκέψεις, καθώς και στις προετοιμασίες για τη μεγάλη επανάσταση, κάτω απ’ τα άγρυπνα βλέμματα του βάρβαρου κατακτητή, ενώ και για αρκετές φορές ο ίδιος έσωσε αρκετούς ανθρώπους μέσα απ’ τα χέρια των Τούρκων και των αδίστακτων Τουρκ-αλβανών, με τους ευκίνητους τσοπάνηδές του, που ήτανε αρκετά εκπαιδευμένοι στη σκοποβολή τόσο με το όπλο, όσο και με το καλό σημάδι της πέτρας με την αρχαία σφενδόνα, για την οποία ο τόπος αυτός φημίζεται ήδη απ’ την αρχαιότητα του Ομήρου.

Τότε, το Καστρίτσι, ήταν ένα και ενιαίο, πολύ πολύ αργότερα το 1956 όταν για πρώτη φορά δόθηκε και η ψήφος σε γυναίκες, θα έχει ήδη διασπαστεί, σε κοινότητα Άνω και Κάτω Καστρίτσι. Η προφορική παράδοση των γεροντότερων εκ Καστριτσίου όπως και του Κων/νου Λουκόπουλου (εκ του παππού του, του Αθανασίου Παναγόπουλου), που εάν θα ζούσαν σήμερα θα ήταν ο ένας περίπου 105 ετών και ο άλλος περίπου 160 ετών, μας αναφέρουν ότι ο Προεστός Πανάγος, μέσω του Παναχαϊκού, συμμετείχε σχεδόν σε όλες τις συσκέψεις στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων για το ηρωϊκό 1821, κι ότι έζησε έως και την έλευση του ανιδιοτελή Κυβερνήτη μας Ιωάννη Καποδίστρια.

Οι διασυνδέσεις που είχε αποκτήσει και η αναγνώριση που είχε ο Πανάγος, του φάνηκαν πάρα πολύ χρήσιμες και για το γενικό καλό του Χωριού του, στο Καστρίτσι, όταν περί το 1780, είχε πέσει το μεγάλο θανατικό, μία φοβερή ασθένεια, που πέθαιναν όλα τα νεογέννητα τέκνα. Τότε, ο Προεστός Πανάγος έχοντας τις παλιές γνωριμίες του, κάλεσε τους ιερείς και πατέρες απ’ την Αγία Λαύρα και το Μέγα Σπήλαιο με το «Κουτί», έτσι το έλεγαν οι απλοί άνθρωποι του Χωριού, δηλ. το κουτί με τα άγια λείψανα, μάλιστα, των πολλών αγίων και κυρίως με τη κάρα του Αγίου Αλεξίου, για να κάνουν τη λιτανεία, δέηση, λέηση, την ημέρα του Αγίου Γεωργίου.

Έτσι και περιήλθαν όλοι μαζί γύρω απ’ το Χωριό τους, όχι πρίν αλλά μετά απ’ τη νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεόμενοι να φύγει το κακό, το θανατικό, όπως και πράγματι έφυγε. Κάθε χρόνο το καθιέρωσαν και έκαναν το Τάμα τους, να κάνουν αυτή τη δέηση ή λέηση, φορώντας τις παραδοσιακές φουστανέλες, φέροντας τα λάβαρα του Γένους, του τότε καιρού, έως και σήμερα. Οι οικογένειες που γλύτωσαν απ’ το θανατικό τα παιδιά τους, έκαναν το Τάμα, τουλάχιστον ένα παιδί τους, να το ονομάζουν στο όνομα του Αγίου Αλεξίου και κάθε χρόνο στη μνήμη του, από ευγνωμοσύνη να τελούν τη Θεία Λειτουργία, σύμφωνα και με τις διηγήσεις του παππού Αλέξιου Π.Παναγόπουλου, που εάν θα ζούσε σήμερα, θα ήταν 125 περίπου ετών και της γιαγιάς Παναγιώτας Παναγοπούλου – Μπαλατή, του Ανδρέου.

Ο προεστός Πανάγος ο βοσκός θέλοντας κάθε χρόνο να δοξολογεί και να ευχαριστεί το Δημιουργό Θεό για τη προκοπή του, για τα αιγοπρόβατά του, τους τσοπάνηδές του και τα κοπάδια του, καθιέρωσε κάθε χρόνο την ημέρα της Αναλήψεως, ημέρα Πέμπτη, να γίνεται η γιορτή των ψυχοπαίδων του των τσοπάνηδων, ως ένα μικρό πανηγύρι αναστάσιμης χαράς και ευφροσύνης, έτσι έφτιαξε το πρώτο πολύ μικρό παρεκκλήσι της Αναλήψεως Κυρίου, στη θέση Ανάληψη.

Με ενέργειες του επίσης έγινε κι ο πρώτος ναός στο Καστρίτσι, του Αγίου Νικολάου, σε ανάμνηση των θαυμάτων που γίνονταν στον Άγιο Νικόλαο Σπάτα, εκεί όπου θα πήγαιναν με τα πόδια, απ’ το Καστρίτσι στα Σπάτα, αρκετοί Καστριτσάνοι με πολύ πίστη. Αργότερα, θα κάνει ενέργειες για να κτιστεί και ο ναός των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, αλλά ο ίδιος τότε δεν θα ζει για να τον καμαρώσει.

Τα παιδιά του προεστού Πανάγου του βοσκού δυστυχώς δεν ασχολήθηκαν με τη κτηνοτροφία, θέλησαν να ασχοληθούν με άλλες ασχολίες και δραστηριότητες. Του ζήτησαν να φέρει τεχνίτες, ανθρώπους με τεχνική γνώση, για να τους φτιάξουν Μύλο και Καμίνι τούβλων. Τα ψυχοπαίδια του, οι τσοπάνηδες του προεστού Πανάγου του βοσκού, τελικά παρέλαβαν την ενασχόληση με την κτηνοτροφία, κι απ’ αυτούς είναι οι οικογένειες Αλεξανδρόπουλοι, Ασημακόπουλοι, Καποτά, Μπουρδούλη, Μπόμπολα, κ.α.

Κάποιοι απόγονοι απ’ τη φαμίλια του προεστού Πανάγου του βοσκού περί το 1892 και κατόπιν, θα βρεθούν στην Αμερική, στο μικρό νησί Έλις ή Έλλην (όπου σήμερα το άγαλμα της Ελευθερίας), έξω απ’ τη Νέα Υόρκη, εκεί γίνονταν ο έλεγχος και κατόπιν θα τους έστελναν σε εργασίες για την οικοδομή της πόλης, μαζί με τους άλλους Καστριτσάνους και κάποιοι απ’ αυτούς θα παραμείνουν μόνιμα στην Αμερική. Εκεί, το επίθετο από Παναγόπουλος, θα το περικόψουν χάρη της αγγλικής γλώσσας και χάρη συντομίας σε Πανάγος. Δηλαδή θα επαναφέρουν το παλιό οικογενειακό όνομα. Από όνομα που ήταν, τώρα πλέον ως επίθετο, όπως μας αναφέρει σήμερα και η απόγονος αυτών, η κυρία Σουζάνα Πανάγος (Παναγοπούλου), απ’ την Αμερική.

Για τον ταπεινό αυτό-ονομαζόμενο βοσκό, αλλά προεστό Πανάγο (Παναγόπουλο), έγραψε στο βιβλίο του, με τίτλο : Ιστορικό Λεξικό των Πατρών και ο ιστορικός Κώστας Τριανταφύλλου, καθώς επίσης και ο ακαδημαϊκός Αλέξιος Π.Παναγόπουλος, στο βιβλίο του, με τίτλο: Αχαϊα-Μωριάς-Πελοπόννησος (σελίδα 428 – 429, Αθήνα 2008), καθώς και άλλοι συγγραφείς.

Συμπεράσματα.

Αυτό το ιστορικό πρόσωπο, ο προεστός Πανάγος ο βοσκός που έχει δοξάσει το τόπο του και τη γενιά του, καλό θα ήταν να μην τον ξεχνούμε εμείς οι νεώτεροι σήμερα, γιατί είναι ιστορικά, λαογραφικά, διδακτικά ωφέλιμο να υπάρχει μία ταπεινή προτομή στη πλατεία της εκκλησίας ή στο ηρώων ή έστω μία απλή μαρμάρινη πλάκα, σε κάποιο σημείο της πλατείας, με το όνομά του, και κάθε χρόνο μαζί με τα άλλα ονόματα, να μνημονεύεται και ο προεστός Πανάγος ο βοσκός, στο τρισάγιο του ιερού μνήματος.

Ως πρόσωπο ιστορικό και υπαρκτό δικαιούται κι αυτός να μας θυμίζει τη καταγωγή του, το τόπο μας, τα ιδανικά του, τη προσφορά του, τόσο για το σήμερα, όσο και διδακτικά για το αύριο και για τη νέα γενιά μας, που σήμερα έχει και τα νέα παιδιά που ως φιλόλογοι μπορούν να συγκεντρώσουν πολλά περισσότερα στοιχεία.

Καθότι αυτό το πόλισμα (δηλ. η κωμόπολις), όπως μας την αναφέρει ο ιστορικός Χαλκοκονδύλης, πάντοτε μέσω των αιώνων είχε μια ξεχωριστή γεωδυναμική σημασία. Μάλιστα απ’ τον 11ο αιώνα που οι Ενετοί ιδρύουν το μικρό Κάστρο, ως κατοπευτήριο, για το στενό του Ρίου-Αντιρρίου, πάνω στο λόφο του Αγίου Ανδρέα, που θα το χρηματοδοτήσει ο εμπορικός βαυαρικός οίκος των Αλεμάν, που είχε εμπορικά συμφέροντα στη περιοχή μας και διασώζεται ο θηρεός του. Οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι υπήρχε πάντα ζωή σε αυτό το τόπο, ακόμα και απ’ τον 7ο αιώνα π.Χ., σύμφωνα και με την αρχαιολογική σκαπάνη κι όπως σχετικά μας αναφέρει και ο ιστορικός Στέφανος Θωμόπουλος και άλλοι. Δια τούτο από αίσθημα υψηλής ευθύνης και ηθικού χρέους, πολλοί επιθυμούν την ανάδειξη της τοπικής ιστορίας και του προεστού Πανάγου του βοσκού εκ Καστριτσίου, ως μίας σπάνιας οσιακής μορφής που συνέβαλλε στην πνευματική αναγέννηση του τόπου ως ένας ιεραπόστολος, όπως και ο κατοπινός ομιλητής Δημήτριος Παναγόπουλος εκ Καλαβρύτων.