Στην ζωή και παράδοση της Εκκλησίας, μετά τον Τριαδικό Θεό τον οποίο λατρεύουμε, τιμούμε την Υπεραγία Θεοτόκο και την ομολογούμε ως Μητέρα του Θεού. «Ὁμολογοῦμεν τὴν ἁγίαν Παρθένον Θεοτόκον, διὰ τὸ τὸν Θεὸν Λόγον σαρκωθῆναι καὶ ἐνανθρωπῆσαι»[1]. Είναι το πρόσωπο που συνέβαλε ουσιωδώς στην σωτηρία του ανθρώπου, έγινε η «κλῖμαξ» που συνδέει Θεό και ανθρώπους, γι’ αυτό και κατέχει «τὰ δευτερεῖα τῆς Τριάδος»[2] και την πρώτη θέση μεταξύ των Αγίων και των Αγγέλων. «Το «Θεοτόκος» εκφράζει πληρέστατα και ερμηνεύει το θαύμα της σαρκώσεως του θείου Λόγου. Η παρθένος Μαρία εγέννησε τον Θεό, που έλαβε δούλου μορφή. Εκείνος που προήλθε από την παρθένο Μαρία είναι ο Θεός που έλαβε σάρκα, τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος, Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός. Ο Άγιος Κύριλλος, ο αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας, βάζει την Υπεραγία Θεοτόκο μαζί με την Εκκλησία. Δεν υπάρχει και δεν στέκει η Εκκλησία χωρίς την Παναγία Μητέρα του Σωτήρα Χριστού. Η Υπεραγία Θεοτόκος είναι η Εκκλησία και η Εκκλησία είναι η Υπεραγία Θεοτόκος. Όταν πει κανείς το Θεοτόκος συμπεριλαμβάνει σ’ αυτό όλη την Εκκλησία, γιατί με το όνομα αυτό εκφράζεται όλο το θείο μυστήριο του προσώπου του Ιησού Χριστού»[3].
Κατά τα χρόνια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Εκκλησία που παροικούσε στην Κωνσταντινούπολη, κλήρος, λαός και αυτοκράτορες, βίωνε λειτουργικά αυτήν την ευλάβεια και την τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου ως ζωή και εμπειρία. Με διάφορες εκκλησιαστικές ακολουθίες, όπως λιτανείες, αγρυπνίες κ.α., με την καθιέρωση εορτών και ευχαριστιακών συνάξεων[4] ή με την ανέγερση Ιερών Ναών και Μονών προς τιμήν της[5], την τιμούσε, δοξολογούσε, παρακαλούσε, ικέτευε και την ευχαριστούσε. Μάλιστα, στην αφήγηση που μας παρέχει ο Θεόδωρος Σύγκελλος, το μαφόριο της Παναγίας παρουσιάζεται ως θαυματουργό σύμβολο και η Παναγία ως προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης[6]. Γι’ αυτό και η Βασιλεύουσα πόλις εθεωρείτο «Θεοτοκούπολις». Πρέπει να αναφερθεί και το γεγονός ότι η Θεοτόκος πολλές φορές λύτρωσε από αρρώστιες, πολιορκίες και ποικίλους κινδύνους και σκέπασε και τον λαό και την πόλη και την αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως στην υπερχιλιετή ιστορική της πορεία. Μεταξύ αυτών, η τιμή της Παναγίας εκδηλώνεται με την ιδιόρρυθμη θεομητορική ακολουθία «ψαλλομένην καθ΄ ἑκάστην Παρασκευὴν τῆς ἑβδομάδος ἑσπέρας»[7], την «Πρεσβεία».
Τι είναι η «Πρεσβεία»
Η ιστορία αυτής της παλαιάς θεομητορικής ακολουθίας ξεκινά τον 6ο αιώνα μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Πριν αναφερθούμε στις ιστορικές πληροφορίες και το τυπικό της «Πρεσβείας», πρέπει να αναφερθεί ότι η συγκεκριμένη ακολουθία δημιουργήθηκε και υπήρξε σε μία εποχή (5ος-12ος αιώνες) όπου οι ακολουθίες του νυχθημέρου στην αυτοκρατορία τελούνταν κατά δύο παράλληλα τυπικά: Το Ασματικό και το Μοναστικό. «Τὸ τυπικὸ τῶν ἐνοριακῶν ναῶν, τὸ «κοσμικὸ» ἤ τὸ «ᾀσματικό», Ἀντιοχειανῆς προελεύσεως, ποὺ χαρακτηριζόταν καὶ ὡς «Τυπικὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας» (ἐννοεῖται τῆς Ἁγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως) ἤ τῆς «Καθολικῆς Ἐκκλησίας», καὶ τὸ «Μοναστικὸ» ἤ τὸ «Μοναχικὸ Τυπικό», ὁ «Ἱεροσολυμίτης» ἤ ὁ «Ἁγιοπολίτης», τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Σάβα μὲ τὶς στουδιτικές του ἐπεξεργασίες»[8].
Το λεγόμενο «Ασματικό Τυπικό», με σημείο αναφοράς την Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως, εφαρμοζόταν στους καθεδρικούς Ναούς, σε αντίθεση με το «Μοναστικό Τυπικό» που ίσχυε στις Μονές. Μετά την εικονομαχία (843) αλλά κυρίως μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους (1204), με τελευταία όψιμη αναλαμπή και αναβίωσή του από τον Άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης τον 14ο αιώνα, το Ασματικό Τυπικό και οι ακολουθίες του «εξαλείφθηκαν» από την ζώσα λειτουργική ζωή της ενορίας και αντικαταστάθηκαν σταδιακά από τις ακολουθίες του Μοναστικού Τυπικού, όπως ισχύει μέχρι τις ημέρες μας. Το Ασματικό Τυπικό είχε δύο βασικές ακολουθίες: τον Εσπερινό και τον Όρθρο και για την Μεγάλη Τεσσαρακοστή άλλες δύο: την Τριθέκτη και την Παννυχίδα. Η ακολουθία της «Πρεσβείας» θα μπορούσε να συμπεριληφθεί μέσα στο πλαίσιο των ιερών ακολουθιών του Ασματικού Τυπικού, για τους λόγους οι οποίοι θα αναπτυχθούν παρακάτω ειδικότερα.
Η «Πρεσβεία» ήταν ένα είδος ικετηρίου Παννυχίδος προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου, που ετελείτο τις Παρασκευές όλου του έτους στην αυτοκρατορική Μονή των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη από τον 6ο μ.Χ. αιώνα και μετέπειτα. Μάλιστα, αποτελούσε το κατανυκτικότερο προσκύνημα των αυτοκρατόρων και των κατοίκων της Κωνσταντινουπόλεως[9].
Ποιος και γιατί καθιέρωσαν την «Πρεσβεία»
Το πρόσωπο που φέρεται πως καθιέρωσε την ακολουθία της Πρεσβείας ήταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος (582-602) «τῷ δ΄ ἔτει» της βασιλείας του[10], το 588 μ.Χ.. Ο λόγος που ο Μαυρίκιος καθιέρωσε την τέλεση αυτής της ακολουθίας φαίνεται πως είναι «κυριώτατα καὶ πρὸ παντὸς τὸ αἴσθημα ἀπείρου πρὸς τὸ θεῖον καὶ ἰδίᾳ πρὸς τὴν Θεοτόκον εὐγνωμοσύνης ἐπὶ τῇ συχνῇ ἐνδείξει εὐμενείας πρός τε αὐτὸν καὶ πρὸς τὸ κράτος καθόλου καὶ πρὸς τὴν πρωτεύουσαν ἐν μέρει. Ἡ Θεοτόκος ἦν οὐ μόνον ἡ ἀπὸ μακροῦ χρόνου πολιοῦχος καὶ προστάτις τῆς μεγάλης πόλεως, ἀλλὰ καὶ τῶν στρατιῶν τοῦ κράτους πρόμαχος στρατηγός»[11].
Η τάξη της «Πρεσβείας»
Ο λειτουργιολόγος Miguel Arranz, στο έργο του για το Τυπικό του Σωτήρος Μεσσήνης, αναφέρει στην γαλλική γλώσσα τις εξής πληροφορίες για την ακολουθία: «Η ‘‘Πρεσβεία’’ ήταν ακολουθία προς την Θεοτόκο. Τελείται όλες τις Παρασκευές του χρόνου, συμπεριλαμβανομένης και της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και αντικαθιστά το Απόδειπνο. Είναι πιθανώς του Ασματικού Τυπικού και κωνσταντινουπολιτική, σοβαρού και εορταστικού χαρακτήρα καθώς χρησιμοποιούνταν λευκό χρώμα στα άμφια και χρήση χάλκινης καμπάνας. Αποτελείται από υπολείμματα τριών Αντιφώνων, τα οποία πλαισιώνονται από τις συναπτές και ακολουθούνται από το «Θεός Κύριος». Ο Ακάθιστος Ύμνος παρεμβάλλεται σε δύο μέρη σε παρακλητικό κανόνα μετά την Γ’ και ΣΤ’ Ωδή»[12]. Εδώ, είναι πολύ σημαντικό να υπογραμμιστούν δύο σημαντικές πληροφορίες. Η πρώτη ότι η ακολουθία είναι «πιθανώς του Ασματικού Τυπικού» και η δεύτερη ότι «αποτελείται από υπολείμματα τριών Αντιφώνων».
Η κωνσταντινουπολιτική παράδοση της «Πρεσβείας» πέρασε στην ορθόδοξη παράδοση της Ιταλίας, όπως διαφαίνεται και στα στουδιτικής παραδόσεως Τυπικά των Μονών της Μεσσήνης και του Μήλι (12ος και 13ος αιώνες), στο «Εὐχολόγιον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τῆς Ὑδροῦντος» (12ος αιώνας) και στο «Ὡρολόγιον» της Μονής της Κρυπτοφέρρης (18ος αιώνας).
Ακάθιστος Ύμνος και Πρεσβεία
Ο Ακάθιστος Ύμνος ήταν συνδεδεμένος με την τιμή της Θεοτόκου των Βλαχερνών. «Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ἀποτελεῖ τὴν βάσιν καὶ τὸ κυριώτερον μέρος» της Πρεσβείας, «ἡ ὁποία συχνὰ ἐτελεῖτο εἰς τὸν ἐν Βλαχέρναις ναὸν τῆς Θεοτόκου πρὸς εὐχαριστίαν Αὐτῆς ἀπὸ τοῦ ἔτους 600»[13]. Ο αείμνηστος λειτουργιολόγος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Ιωάννης Φουντούλης σε κείμενό του για τον Ακάθιστο Ύμνο αναφέρει τα εξής: «Στα μοναστήρια, αλλά και στη σημερινή ενοριακή πράξη και παλαιότερα κατά τα διάφορα Τυπικά, έχουμε και άλλα λειτουργικά πλαίσια για την ψαλμωδία του Ακαθίστου ύμνου: την ακολουθία του Όρθρου, του Εσπερινού, της Παννυχίδος ή μιας ιδιόρρυθμης θεομητορικής κωνσταντινουπολιτικής ακολουθίας, τη ‘‘Πρεσβεία’’. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις σ’ ένα ορισμένο σημείο της κοινής ακολουθίας γίνεται μια παρεμβολή. Ψάλλεται ο κανών της Θεοτόκου και ολόκληρο ή τμηματικά το κοντάκιο και οι οίκοι του Ακάθιστου»[14].
Επίλογος
Ευχαριστώ την Υπεραγία Θεοτόκο που με αξίωσε και «μου άνοιξε τον δρόμο και τα μάτια» για την μελέτη και έρευνα που αφορά αυτή την ξεχασμένη ιερά ακολουθία της «Πρεσβείας». Αυτή η μελέτη και έρευνα πήρε «σάρκα και οστά», όταν έγινε μεταπτυχιακή εργασία υπό την πατρική και ακαδημαϊκή καθοδήγηση και στήριξη του επιβλέποντα λειτουργιολόγου Καθηγητή του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ. Αρχιμανδρίτη π. Νικοδήμου Σκρέττα-Πλεξίδα και υπό την σοφή και πεπνυμένη συμβολή των λειτουργιολόγων Καθηγητών της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Πρωτοπρεσβυτέρου π. Χρυσοστόμου Νάσση και κ. Παναγιώτη Σκαλτσή. Ωστόσο, αυτή η μεταπτυχιακή εργασία ολοκληρώθηκε, όταν οι εκδόσεις «Ζήτρος», τις οποίες και ολοθέρμως ευχαριστώ, με εξαιρετικό ενδιαφέρον «αγκάλιασαν» το θέμα και προχώρησαν στην έκδοσή της. Ήδη από τον περασμένο Νοέμβριο (του 2024) η εργασία έχει εκδοθεί και «περιμένει» τους ενδιαφερόμενους να την αποκτήσουν, να εντρυφήσουν και να την μελετήσουν!
Στο πρώτο κεφάλαιο του νεοεκδοθέντος βιβλίου «Η ακολουθία της Πρεσβείας κατά τις ιστορικές και λειτουργικές πηγές», το οποίο τιτλοφορείται ως «Ιστορικές πληροφορίες για την Ακολουθία της Πρεσβείας», εκτίθενται οι συγκεντρωμένες ιστορικές μαρτυρίες και πηγές σχετικά με την γένεση, την ανάπτυξη, την ιστορία, τους λόγους καθιέρωσης της Πρεσβείας, τον τόπο που ετελείτο αλλά και τις διαφορετικές ονομασίες που είχε η ακολουθία, καθώς και γεγονότα και έθιμα που σχετίζονται μ’ αυτήν, όπως το «σύνηθες θαύμα» και διάφορες άλλες ιστορικές θαυματουργικές επεμβάσεις της Θεοτόκου. Το δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Λειτουργικές πληροφορίες για την Ακολουθία της Πρεσβείας», αναφέρεται σε παλαιά λειτουργικά τυπικά και χειρόγραφα που διασώζουν την ακολουθία, την τάξη, το τυπικό της αλλά και την σχέση που είχε με τον Ακάθιστο Ύμνο. Και στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η «Θεολογική ανάλυση και αποκατάσταση της ακολουθίας της Πρεσβείας» σύμφωνα με τα τυπικά και τα χειρόγραφα που την διασώζουν αλλά και μία θεολογική και ιστορική ανάλυση κάθε τμήματος της ακολουθίας.
Τέλος, δεν θα ήταν υπερβολή εάν λέγαμε πως κάθε Παρασκευή βράδυ η Κωνσταντινούπολη «αφιερωνόταν» στην Θεοτόκο! Η ακολουθία της «Πρεσβείας» αποτέλεσε για την περίοδο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τον 6ο έως τον 12ο αιώνα, την πιο μεγαλειώδη λειτουργική έκφραση τιμής και ευχαριστίας της Κωνσταντινουπόλεως προς την Υπεραγία Θεοτόκο! Όποιος την μελετήσει παρατηρεί ότι είναι μία ακολουθία που κατηχεί το Σώμα της Εκκλησίας, το μυσταγωγεί με την ευχή, το κατανύσσει με τα τροπάρια, του μαθαίνει να επικαλείται «ὀρθοδόξως» και «ἐξαιρέτως τῆς Παναγίας, ἀχράντου, ὑπερευλογημένης, ἐνδόξου δεσποίνης ἡμῶν, Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας» και το γλυκαίνει πνευματικά με την συνεχή μητρική επίκληση στην Παρθενομήτορα, ώστε «ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ» να επικαλείται θερμώς την πρεσβεία Της και να αναπέμπει δόξα και ευχαριστία στον εν Τριάδι Θεό.
Υποσημειώσεις:
[1] Ἔκθεσις πίστεως τῶν Διαλλαγῶν, PG 77, 176D.
[2] Ανδρέας Κρήτης, προσόμοιον γ΄ τοῦ Κανόνος τῆς ἑσπέρας τῆς Κυριακῆς τοῦ πλ. α΄ ἤχου, Θεοτοκάριον, εκδ. Το Περιβόλι της Παναγίας, σελ. 202.
[3] Διονύσιος Ψαριανός, Επίσκοπος Σερβίων και Κοζάνης, Ο Λόγος του Θεού, α΄ εκδ. Αποστολική Διακονία, 2007, ομιλία «Στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου», σελ. 287.
[4] Π.χ. 2 Ιουλίου: Η κατάθεση της τιμίας Εσθήτος της Υπεραγίας Θεοτόκου στην Μονή των Βλαχερνών, 31 Αυγούστου: Η κατάθεση της τιμίας Ζώνης της Θεοτόκου στον Ναό των Χαλκοπρατείων.
[5] 120 περίπου Ναοί και Μονές προς τιμήν της Θεοτόκου. Μεταξύ αυτών Παναγία Βλαχερνών, Χαλκοπρατείων, Φάρου, Θεοσκεπάστου, Παυσολύπης, Γοργοεπηκόου, Παναχράντου, Ευεργέτιδος, Κεχαριτωμένης, Μανδύλου, Φόρου, Οδηγήτρια, Παμμακάριστος, Μουχλιώτισσα, Περίβλεπτος κ.α.
[6] Maas P. and Trypanis C.A., Sancti Romani Melodi Cantica: Cantica Genuina, Oxford 1963, επανεκτύπωση 1997, σελ. 280. Cameron A., «Η πρώιμη λατρεία της Παναγίας», στο Βασιλάκη Μ. (επιμ.), Μήτηρ Θεού: Απεικονίσεις της Παναγίας στην Βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σελ.13.
[7] A. Strittmatter, Liturgical Latinisms in a Twelfth-Century Greek Euchology. (Ottob. gr. 344), στο Miscellanea Giovanni Mercati, vol. III: Letteratura e storia bizantina, Città del Vaticano 1946, σελ. 41.
[8] Ιωάννης Φουντούλης, Τελετουργικά Θέματα, εκδ. Αποστολικής Διακονίας Εκκλησίας Ελλάδος, β΄ εκδ., Αθήνα 2009, σελ. 12.
[9] Μ. Μηνδρινός, Η εύρεσις της Τιμίας Ζώνης της Θεοτόκου στη Σαντορίνη, Σαντορίνη 1998.
[10] Georgius Cedenus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, εκδ. I. Bekker, 1838, Τοmus Prior, σελ. 694.
[11] Αδ. Διαμαντόπουλος, Ἡ περὶ Ἀκαθίστου ἀλήθεια, 1914, σελ. 8.
[12] Miguel Arranz, Le Typicon du monastère du Saint-Sauveur à Messine, Codex Messinensis Gr. 115, A.D. 1131. [Orientalia Christiana Analecta 185], εκδ. Pontificium Institutum Orientalium Studiorum, Roma 1969, σελ. 428.
[13] Π. Σταματάκης, Εκκλησιαστική βυζαντινή υμνογραφία και αναλυτική ερμηνεία του Ακαθίστου Ύμνου, β΄ εκδ., Αθήνα 1940, σελ. 38.
[14] Ι. Φουντούλης, «Οι Χαιρετισμοί της Παναγίας» [Λειτουργικά Θέματα Ε΄], Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 26.
