Οι δυσκολίες στο δρόμο για το Μοναστήρι του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού πολλές, σαν να έρχονται από άλλες εποχές.

Ή Ιερά Μονή του Αγίου Κοσμά βρίσκεται βόρεια της Απολλωνίας, στην ανατολική όχθη του Αψου ποταμού, κοντά στο χωριό Κολικόντασι της Μεγάλης Μουζακιάς. Απέχει ένα τέταρτο από την πόλη Φίερι. Χτίστηκε μεταξύ Αυγούστου 1813 και Ιουνίου 1814 από τον Αλή Πασά τον Τεπελενλή, όταν αυτός περιέλαβε στο πασαλίκι του το Μπεράτι και την περιοχή του.

Ό Αλής, μπαίνοντας στο Μπεράτι, θυμήθηκε τον Πατρο—Κοσμά και κάλεσε τον Μητροπολίτη Βελεγράδων Ίωάσαφ, Β', τον οποίον πρόσταξε να κάνει την ανακομιδήν του αγίου και να κτισθή και μοναστήριον έπ' ονόματι του αγίου τιμώμενον, επειδή τον γνώρισε ως αληθή άνθρωπο του Θεού». Στο εξωτερικό της κόγχης του Ιερού γίνεται αναφορά στον Αλή Πασά.

Ο,τι αισθάνεται ό ορθόδοξος Ρωμιός όταν ατενίζει το κατ' εξοχήν μνημείο του Γένους, την Άγια Σοφιά, το ίδιο νιώθει επισκεπτόμε­νος το προσφάτως ανακαινισθέν καθολικό της Ιεράς Μονής του Με­γάλου Διδάχου και Φωτιστού του δούλου Γένους Πατρο—Κοσμά του Αιτωλού στο Κολικόντασι της Με­γάλης Μουζακιάς στην Αλβανία.

Το καθολικό της Μονής είναι ρυθμού βυζαντινού σταυροειδούς. Ό τρούλος είναι οκταγωνικός με κωνική κεραμόσκεπη στέγη και τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. στη δυτική πλευρά υπάρχει δίλοβο κωδωνοστάσιο με ρωμαϊκό γλυπτό στο κέντρο. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο, έργο του ΙΘ' αι.

Τα λείψανα του αγίου φυλάσ­σονται στην Αρχιεπισκοπή στα Τί­ρανα για λόγους ασφαλείας. Είναι τοποθετημένα σε μια απλή ξύλινη λάρνακα. Από το σκελετό των λει­ψάνων λείπουν: Η κάρα, πού κλά­πηκε το 1917 από αυστροουγγαρούς και πιθανόν βρίσκεται σήμε­ρα σε μουσείο της Βιέννης. Ή κάτω γνάθος, πού βρίσκεται στην Ιερά Μονή αγίου Νικολάου Άνδρου.- Η. κερκίς της δεξιάς χειρός, πού βρί­σκεται στον Ιερό Ναό αγίου Κοσμά Κονίτσης. Επίσης μικρά τεμάχια από τα δάκτυλα χειρών και ποδιών του αγίου βρίσκονται σε διάφορα μέρη, όπως στα Γιάννινα, την Ιερά Μονή Δουσίκου και άλλου. Τεμάχιο λειψάνου του αγίου Κοσμά δώρισε ο Αρχιεπίσκοπος Αλβα­νίας Αναστάσιος στην Εκκλησία της Ελλάδος, κατά. την επίσημη επίσκεψη του σ' αυτήν. Το Ιερό λεί­ψανο έχει αποθησαυριστή στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών. Επί­σης τμήμα λειψάνου, δόθηκε στη Ιερά Μονή αγίου Κοσμά Αιτωλοα­καρνανίας.

Για το πώς σώθηκε ή Μονή του αγίου Κοσμά από την καταστρε­πτική μανία του αθεϊστικού καθε­στώτος του Εμβέρ Χότζα, ό Χρή­στος Μητρός από την πόλη Φίερι της Αλβανίας απεκάλυψε τα εξής: "Όταν το 1968 με νόμο του αλβανι­κού κράτους απαγορεύθηκε κάθε θρησκευτική εκδήλωση, ήρθε δια­ταγή από τα Τίρανα να γκρεμισθούν οι Εκκλησίες και να εξαφα­νισθούν οι σταυροί από τους χρι­στιανικούς τάφους. Ό αστυνομι­κός διοικητής του Φίερι πήρε μαζί του το αρμόδιο συνεργείο και πή­γαν στο Μοναστήρι, προκειμένου να το εξαφανίσουν. Γνωρίζοντας την ευλάβεια των Ελλήνων στον άγιο Κοσμά έδωσε εντολή να ξεκι­νήσει το έργο της κατεδαφίσεως από τον τάφο του αγίου. Όταν οι εργάτες έδωσαν το πρώτο χτύπη­μα στο Ιερό μνημείο, τότε μια δυ­νατή βοή έσπασε την ησυχία του χώρου και μια δυνατή φωτιά ξεπή­δησε μέσα από τον τάφο του αγίου. Έντρομοι οι παριστάμενοι ετράπησαν σε φυγή και δεν επανήλθαν παρά τις απειλές των Τιράνων και παρά την καθησυχαστική δήλωση του καθεστώτος ότι δήθεν, εξερ­ράγη ξεχασμένη από τον Β' Παγκό­σμιο πόλεμο βόμβα. Έτσι δεν βε­βηλώθηκε ό τάφος του αγίου Κο­σμά και τα χαριτόβρυτα λείψανα του παρέμειναν εκει βάλσαμο στις πληγές των χριστιανών και ελπίδα πώς «θάρθη το ποθούμενον»

Η είσοδος του Καθολικού

Το καθολικό της Μονής, Ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου, πῶς εἰσελεύσομαι ὁ ἀνάξιος;

Η Αγία Τράπεζα, η οποία συμβολίζει τον ζωοδόχο Τάφο του Κυρίου, μέσα από τον οποίο πήγασε η αληθινή ζωή του κόσμου.

ο εικονοστάσιον, κοινώς τέμπλον, του ιερού ναού χωρίζει το Άγιον Βήμα από τον κυρίως ναόν. Από τη μία στέκει η αιτία της σωτηρίας μας η Κυρία Θεοτόκος και από την άλλη η ίδια η σωτηρία μας, ο Ιησούς Χριστός.

"Τίς σου τον χιτώνα Σώτερ διήλε;' Μια παράσταση που εικονίζεται πάντοτε στο χώρο του Ιερού Βήματος το όραμα του Αγίου Πέτρου Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας. Κατά τη διάρκεια των ιερών αγώνων του ο Αλεξανδρείας Πέτρος αξιώθηκε από το Θεό ενός αποκαλυπτικού οράματος. Βρέθηκε μπροστά σε μια Αγία Τράπεζα όπου στεκόταν όρθιος ο Χριστός ως βρέφος με διαρρηγμένα τα ιμάτιά του. Ο Πέτρος ρώτησε τότε τον Κύριο: "Κύριε, ποιος σου έσχισε τα ρούχα;" και ο Κύριος απάντησε: "ο Άρειος!".

Η Άκρα Ταπείνωση.

«συ ιερεύς εις τον αιώνα κατά την τάξιν Μελχισεδέκ»...

Ο χορός των Αγίων Πατέρων.

Οἱ Μάρτυρές σου Κύριε, ἐν τῇ ἀθλήσει αὐτῶν, στεφάνους ἐκομίσαντο τῆς ἀφθαρσίας

Ό αγιασμένος αυτός χώρος φυ­λάσσει τον τάφο και μέχρι πρότι­νος τα λείψανα του αγίου Κοσμά, ο οποίος υπήρξε το μεγαλύτερο κεφάλαιο της φυλής μας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ή επιφανέστε­ρη πατερική μορφή της νεοελληνικής εθνότη­τας, ό επιβλητικότερος λαϊκός αναγεννητής των τελευταίων χρό­νων της σκλαβιάς και ένας από τους λίγους, πού έκαναν θετική προεργασία και εξασφάλισαν στον αγώνα του 21 εγγυήσεις επιτυχίας.

Ή Ιερά Μονή του αγίου Κοσμά είναι ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία του Γένους στις μέρες μας γίνονται έργα ανακαίνισης και αποκατάστασης, όπως η ανακαίνιση του καθολικού, πού έγινε με πρωτοβουλία του Αρχιε­πισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ. Αναστασίου.

Ο δρόμος της επιστροφής με αισθήματα ανάμεικτα, που κάθε πιστός κομίζει ύστερα από ένα τέτοιο προσκύνημα, προσκύνημα πίστεως και ευλαβείας, αλλά και και προσκύνημα τιμής στα ιερά και τα όσια της πίστεως και της πατρίδος μας.